-тақырып.Бастауыш сынтарда мақал-мәтел, жҧмбақтарды

143 
мақал-мәтелдер тақырып сайын және әр бӛлім сайын оқытылады. Олар 
арнайы сағат ретінде де ӛткізіледі. 
Жҧмбақ - халық шығармаларының ең кӛне тҥрінің бірі және барлық 
жҧрттың фольклоріне ортақ тҧр. Ерте заманда пайда болғанымен жҧмбақ 
бергі заманда да, тіпті, бҥгінгі біздің дәуірімізде де маңызын жойған жоқ. 
Қай кезді алсақ та жҧмбақ ӛткір, ҧшқыр сӛз есебінде халық арасында 
бағалы болған. Жҧмбақты халықтың ӛзге тапқырлық сӛздері мен бірге 
саяси қҧрал есебінде жауға қарсы қолданған. 
Сырт қарағанда, соңғы уақыттарда жазба әдебиеттің кҥшейуімен 
"Жҧмбақ азайған шығар. Жаңадан жасалмайтын шығар" деген ойлар 
болушы еді. Анығында бҧл теріс боп шықты. Жҧмбақ қазақ халқы мен 
қатар басқа халықтардың арасында да әлі кҥнге, ӛмір сҥріп, дамып келеді. 
Олай болса халықтың жҧмбақ қорын жинап, зерттеу қажет. 
Жалпы, жҧмбақты сӛз образының кілті есебінде тануға болады. Жҧмбақ 
ақындыңтың ҧрығы - дәні тәрізді.Біздің уақытымызда жҧмбақ ӛз бағасын 
жойған жоқ, оны мектеп балалары тілді ҧстарту мақсатымен оқып, 
жаттайды. 
Халық жҧмбақтарының тақырыбы ӛте кӛп. Жаратылыс дҥниесі, табиғат 
жайы, еңбек - кәсіп қҧралдары, хайуанаттар мен ӛсімдіктер, адам және оның 
ӛмірі, ӛнер -білім, техника, т.б. жҧмбақтардың басты тақырыбы болуымен 
қатар, мазмҧнына айналды. Бҧл тақырыптардың бәрі жҧмбақ әлеміне 
енгенде, әрқайсысы жалпылама емес, бӛлшектене, жекелене алынады. 
Мақал-мәтелді қазақ тілі сабағында кӛптеп қолдануға болады. 
Мысалы: Сын есімді ӛткенде: Туған жердің кҥні де ыстық, тҥні де ыстық. 
Бейнетің қатты болса, татқанық тәтті болады. Бҧлттан шықңан кҥн ащы, 
жаман кісінің тілі ащы,-деген сияқты сан есімдерді ӛткенде: 
"Ел қҧлағы елу. 
Қырықтың бірі - қыдыр.
Қызға қырық ҥйден тыю. 
Ҧлға отыз ҥйден тыю. 

144 
Алыстан алты жасар бала келсе,
Алпыстағы шал келіп сәлем берер. 
Бірінші байлық - денсаулық,
Екінші байлық - ақ жаулық, 
Ҥшінші байлық - он саулық деген сияқты есімдіктерді ӛткенде: 
Кісі еліне сҧлтан болғанша,
Ӛз еліңе ҧлтан бол. 
Бҧлай тартсақ, ӛгіз ӛледі, 
Олай тартсақ, арба сынады. 
деген мақал-мәтелдерді қолдану, олардың мағынасын ашу жоғарыдағы 
қойылған мақсаттардың кейбірін іске асырады. Мҧндай сабақтарда 
оқушыларға да тақырыпқа байланысты мақал-мәтелдерді жазып келуге 
тапсырма беруге болады. 
Мҧны оқушылар ынтамен орындайды, ӛйткені, мақал-мәтелдер - сӛз 
мәйегі, әрі қысқа, әрі нҧсқа, оқушылардың жаттауына да жеңіл, әрі 
балалардың тілін дамытып, ой-ӛрісін ӛсіре тҥсері сӛзсіз. Тиісті жерде 
тыныс белгілерін қойғызып, оларды сӛйлем мҥшелеріне талдауды 
оқушылардың қызығушылығын туғызып, сауаттылығын арттырады. 
Балалардың тіл байлығын, сӛздік қорын молайту және де сауаттылығын 
нығайту мақсатында қазақ тілі пәнінен 3-сыныпта "Жалпы және жалқы 
есімді" қайталау сабағының бекіту бӛлімінде оқушыларды 3 топқа бӛліп 
мақал сайысын ӛткізуге болады. 
I бӛлімінде: Еңбек туралы мақал айтып жарысу. 
II бӛлімінде: Мақалдың соқын жалғастыру және мәнін-мағынасын айту. 
III бӛлімінде: Белгілі тақырыпқа байланысты мақал айту. 
Мысалы: Ат айналып қызығын табар, 
Ер ............. айналып елін табар. 
Тіліңмен жҥгірме ..................
Біліммен жҥгір. 
Адам баласының ең жаманы .............

145 
талапсыз. 
IV бӛлімінде: Әр топқа белгілі тақырып беріліп, сол тақырыпқа 
байланысты мақал айтып жарысу. Мысалы: 
I топқа: "Оқу білім туралы мақал" 
Ақыл азбайды, білім тозбайды.
Қына тасқа бітеді. 
Білім басқа бітеді. 
II топқа: Мал жӛнінде: 
Мал ӛсірсең қой ӛсір, 
Ӛнімі оның кӛл кӛсір.
Ат ерінді келеді, 
Ер мҧрынды келеді.
III топқа: Тіл ӛнері туралы мақал:
Ӛнер алды қызыл тіл. 
Ӛнер - ердің қанаты. 
Сонымен қатар "Әрі қарай жалғастыр" жарысында топ басшыларына 
арналған ӛлең шумағын жалғастыру. 
1. Бар кітапқа бас болған 
Әліппе ғылым анасы ..........
М.Мақатаев. 
2. Ғылым таппай мақтанба, 
Орын таппай мақтанба. 
А. Қҧнанбаев. 
3. Кел балалар оқылық, 
Оқығанды кӛңілге ыңыласпен тоқылық.
Ы. Алтынсарин. 
Бҧл жарыста III топ басшысы толық жауап беріп жеңіске жетті. 
Мақал-мәтелдер әр бӛлімнің, әр тараудың соңында беріледі. 
Оқушылар сабаққа белсенді тҥрде қызығушылықпен қатысады. 

146 
Қорыта келгенде, халықтың педагогиканық тарам-тарам жолдарын 
орынды пайдалана білу әр мҧғалімнің ӛз ҥлесінде. Тек оқушыларымыздың 
ҧлттық санасын оятып, жҥргеніне жол таба білсек болғаны. 
Халықтық педагогика қағидаларын игеруге айлар емес, жылдар керек. 
Оның ҥстіне жинақталып, кітап болып басылып ғылыми тҧрғыдан 
жҥйеленбеген, сараланбаған қазынаны тауып алу оңай емес. Сондықтан ел 
аузындағы есті сӛздерге қҧлақ тҥре жҥру, ата-бабалардың баспа сӛз бетінде 
жарық кӛрген ҧлағаттарын тере жҥру тәрбие тҧтқасындағыларға тартымды 
да татымды білім олжасы. Ӛзің пісірген астың дәмді болатыны сияқты, ӛзің 
терген сӛздің қадір-қасиетін де тере бойлай танисың, тәжірибеңде тиімді, 
ҧтымды, орынды пайдаланасың. 
Ӛз педагогикасын тудырған халық әр дәуірде ақылды сӛзбен, парасатты 
мінезбен ҧрпақтарын игілікке тәрбиелеген. Осы тҧрғыдан К. Ушинскийдің 
"Қандайда тарихи тірлік жасаушы халық - жер бетіндегі ең тамаша 
жаратылыс, тәрбиеге тек қана осы бай да таза қайнар кӛзден керектіні ала 
білу керек!" - деген даналық ойына қҧлақ асу әр ата-ананық парызы. 
Ӛйткені халық педагогикасының ғылыми тәрбиеге кесе-кӛлденең келер сәті 
жоқ, қайта керісінше қоян-қолтық қабысып, тигізер себебі кӛп. 

жүктеу/скачать 1,91 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: