Т. Т. Галиев, М. Д. Есекешова, Г. О. Исакова

28 
 
Болашақ 
мамандардың 
кәсіби 
құзыреттілігінің 
когнитивті 
компонентінің қалыптастырылу критерийлері технологияның білім беру 
саласындағы 
білім 
мен 
біліктер 
деңгейі 
бойынша 
қойылған.Технологиялық-педагогикалық  білім  саласындағы  білім 
алушылардың  білім,  білік,  дағдыларын  біз  келесі  көрсеткіштер  арқылы 
анықтаймыз:  кәсіби  әлеуметтік  жүзеге  асыру  саласындағы  теориялық 
білім  мен  білік;  кәсіби  қызметті  жүзеге  асыру  үдерісіндегі  оқыту  мен 
тәрбиелеу  негіздері  туралы  білімі;  кәсіби  білімді  жетілдірудегі 
қажеттілік. 
Кәсіби-қызметтік  компонент  біліктер  мен  дағдылардың  жиынынан 
және  олардың  кәсіби  құзыреттілікке  сәйкестігінен  құралады.  Егер 
кәсіби-қызметтік компонентоқу үдерісінде тұлғаға бағдарланған тұғырға 
негізделмесе, онда толыққанды қалыптастыру мүмкін емес, өйткені, бұл 
бірінші кезекте - педагогтың кәсіби білім берудің кәсіптік өзгерістерімен 
шарттастырылған. 
Бұндай  бейнеде  кәсіптік  білім  беру  педагогының  кәсіби-қызметтік 
компоненті  критерийлерінің  анықталуы  технологиялық  білім  берудегі 
кәсіби-педагогикалық  қызметтерді  ұйымдастыру  әдістері  мен  оны 
меңгеру  деңгейі  болады;  сапалар  көрсеткіші:  технологиялық-
педагогикалық  үдерісті  ұйымдастыру  үшін  заманауи  әдістер  мен 
тәсілдерді  іріктеп  ала  білу  және  оларды  қолдану  білігі;  оқу  пәні 
бойынша білім беру бағдарламаларын жобалау және жүзеге асыру білігі; 
кәсіптік білім беру  педагогының  тәжірибелік кәсіби  қызметінде білімді 
қолдана білу білігі. 
Бағалау-рефлексиялық  компоненті  білім  алушының  өзіне  деген 
қатынасын, өзін-өзі бағалауды іске асыру, өзін-өзі бақылау, атқарылатын 
істерге  жауапкершілік,  кәсіби  қызметте  өзін-өзі  таратуды  тұспалдайды. 
Бұл компонент болашақ кәсіптік білім беру педагогын  кәсіби қызметтің 
мәні мен маңыздылығын ұғынуға, өзіндік технологиялық-педагогикалық 
қызметі мен оның нәтижелерін тануға және талдауға бағдарлайды. 
Біздің 
көзқарасымызша, 
кәсіби 
құзыреттіліктің 
бағалау-
рефлексивтік  компонентінің  айқындалу  критерийі  технологиялық-
педагогикалық 
әрекетке 
өзінің 
қатысуынөзін-өзі 
бағалаудың 
маңыздылығын  болып  табылады.  Кәсіптік  білім  беру  педагогтардың 
кәсіби 
құзыреттілігінің 
рефлексивті-бағалау 
компонентінің 
қалыптастырылуы  деңгейінің  көрсеткіші  сапасында  атқарылған 
жұмыстардың  жетістіктері  мен  кемшін  тұстарын  табу  білігі;  кәсіби 
қызметтегі  өзіндік  нәтижелерін  диагностикалауға  қабілеттілік;  кәсіби 
құзыреттіліктің қалыптастырылу деңгейін бағалауға қабілеттілік. 
Білім  беру  саласы  кәсіптік  оқыту  (сала  бойынша)  негізінде  білім 
алушылар  материалдарды,  қуат  пен  ақпараттарды  қайта  түрлендіру 
бойынша  білім  мен  білікті  иелене  білу  тәсілдерін  тек  меңгеріп  қана 
қоймай,  оны  қолдану  қажет.  Технологиялық  білім  берудің  негізгі 
мақсаты  -  еңбек  дайындығы  құралдарымен  еңбектік  әлеуметтенуге 

29 
 
жағдай  жасау,  білім  алушылардың  әлеуметтік  -  экономикалық 
қалыптасуы,  еңбек  нарығы  мен  кәсіптік  жағдайындағы  ұтымды  кәсіби 
бағдар, 
білім 
алушыларды 
политехникалық 
білімге 
араластыру,қолданбалы 
экономикалық, 
экологиялық 
білімдерге, 
инвариантты-технологиялық  білім,  білік,  дағдыларға  баулу,  танымдық 
еңбек  белсенділігін,  кәсіби  мобильділікті  дамыту,  технологияның 
мәдениетті қалыптастыруын қамтамасыз етеді. 
Жоғары мектеп түлегінің кәсіби  құзыреттілігі  - бұл жоғары білікті 
маманның  қалыптасуының  белгілі  кезеңі,  болашақ  маманды  оқыту  мен 
тәрбиелеудің  ақырғы  жиынтық  нәтижесі  мен  кәсіби  қызметті  жүзеге 
асыруға дайын тұлғаның нақты жүйелі білімі. 
Сонымен  қатар  білім  алушылардың  құзыреттілік  тұғырлары  мен 
соның  негізіндегіқұзыржәне  кәсіби  құзыреттілікті  қалыптастыру 
мәселелері жеткілікті зерттелмеген болып қалады. 
Егер құзырет ұғымы жоғары немесе төменгі деңгейде айқын бейне 
алса,  онда  құзыреттілік  жүйелі  құбылыс  ретінде  негізді  ғылыми 
зерттеуді талап етеді.Бұл неғұрлым басым дәрежеде әліде маман болып 
табылмайтын 
білім 
алушылардың 
кәсіби 
құзыреттілігінің 
анықтамасына,  сипаты  мен  параметрлеріне  қатысты.Бұл  қатынаста 
жоғары  оқу  орындары  түлектерінің  бойында  кәсіби  құзыреттіліктің 
қалыптастырылу 
деңгейі 
диагностикасының 
мәселелері 
мен 
бағалаулары да өте күрделі болып табылады. 
Білім  алушыларда  құзыреттіліктің  тұтас  феноменін  тану  мен  оны 
қалыптастыру  заманауи  педагогикалық  теория  мен  тәжірибе  болмашы 
назар аударып отырған жүйелілік тұғырды талап етеді. 
Мысалы,  Л.Ф.Алексеева  құзыреттіліктің  заңдылықтары  мен 
қалыптастыру 
механизмдерінің 
және 
дамуының 
жеткілікті 
зерделенбегенін  атай  келе,  құзыреттіліктің  кіріктірілген  сипат  екендігі 
секілді  жүйелілік  тұғырдың  да  қажеттілігін  көрсетті.  Бұндай  жағдайда 
құзыреттілікті күрделі жүйелер белгісі сипатымен білім беру үдерісінің 
кейбір  объективті  шынайлылығы  ретінде  қарастыруға  болады.Бұндай 
жүйелерді зерттеу олардың көрініс беруі мен дамуын болжалдайды [63].
 
Л.В.Росновская  “құзыр”  мен  “құзыреттілік”  категорияларының  ара 
қатынасы туралы пайымдай келе, барлық қызмет ерекшелік пен  дербес 
маңызды  құрамдастар  жиынтығын  қамтитын  біртұтас  жүйені  ұсынады. 
Біртұтастық  ретінде  жүйе  бұл  компонеттерді  өзіне  қамти  отырып, 
олардың  әрқайсысынның  жиынтығына  сәйкес  келмейді.  Сондықтан 
Л.В.Росновская  болжағандай,  кәсіби  дайындықтың  теориясы  мен 
тәжірибесінде  жекелеген  компонеттердің  талаптары  (олардың  қисыны 
өзгешелігі) және ерекше (жүйелі) бірегейлік пен жүйелілік сапа көрініс 
табуы қажет. 
Құзыреттілік  түсінігі  нақты  іс-әрекеттердің  компоненттері  мен 
өлшемдестігі, іс-әрекет субъектісінің қасиетін бейнелейді.Бұл іс-әрекеті 
оның  сапалық-спецификалық  тұтастығында  жүзеге  асыру  үшін  оның 

30 
 
субъектісі  өзінің  қабілеттерінде  бұл  құзыреттіліктер  жүйесін  бірегей 
және  кіріктірілген  сипатта  жаңғыртуы  тиіс.Субъектінің  бұндай 
кіріктірілген қабілеттерін бейнелеуге қабілетті категория, нақты жүйелі 
өзгеше іс-әрекеті мен өлшемдестікте де,  “құзыреттіліктер” категориясы 
бар. 
Бұндай  бейнеде  Л.В.Росновскийдің  пікірінше,  “құзыреттілік  пен 
құзыр”  түсінігінің  ара  қатынасы  жүйелері  мен  субъект  қызметі 
компенеттерінің ара-қатынасын бейнелейді [64]. 
Біз өз зерттеулерімізде осы тектес сипатта көрсетілген түсініктерді 
қабылдаймыз.  Субъектінің  құзыреттіліктерінде  көрсетілген  оқыту 
әрекетінің  компоненттері  белгілі  бір  оқу  мен  дайындықтарының 
қорытындысын 
бейнелейтін 
оның 
кіріктірілген 
қабілеттерінің 
(құзыреттіліктер)  құрамдастары  –  білім  беру  жүйесінің  біртұтастығы 
болып табылады.  
1.1  суретте  «кіру-шығу»  категориясында  білім  алушылардың 
құзыреті  мен  құзыреттіліктерін  қалыптастыру  жүйесінің  моделі 
көрсетілген: 
1.  Білім  алушылардың  құзыреті  мен  құзыреттілігін  қалыптастыру 
мақсаттары. 
2.1.  Оқыту  үдерісін  сапалы  немесе  тиімді  жүзеге  асыру  үшін 
сұраққа  жауап  беретін  жүйеге  кіру  (оқытушылардың  қажетті 
құзыреттіліктері, оқыту үдерісіне белсенді қатысуға білім алушылардың 
мотивациясы  мен  дайындығы,  білім  беру  үдерісін  «ішкі»  қамтамасыз 
ету:  оқу  бағдарламаларының,  пәннің,  силлабустардың,  әдістемелік 
материалдардың және т.б. оқу әдістемелік кешендерініңболуы. 
2.2.    Білім  алушылардың  құзырлықтары  мен  құзыреттіліктерін 
қалыптастырудың білімділік үдерісі. 
2.3. 
Білім 
алушылардың 
құзырлары 
мен 
құзыреттілігін 
қалыптастыру  нәтижелерін бейнелейтін жүйеге кіру. 
3.    Жоспарланған  нәтижелерге  жету  үшін  білім  беру  үдерісімен 
бірге  «кірудің»  қажетті  реттеулерін  өз  уақытында  реттеуге  мүмкіндік 
беретін кері байланыс. 
4. «Кірудің» «ішкі» немесе білім беру үдерісінің қамтамасыз етілуі. 
Болашақ  мамандардың  дайындығын  материалдық,  ақпараттық  – 
техникалық, кадрлық, әдіснамалық, ғылыми, әлеуметтік немесе басқада 
қажетті қамтамасыз етілулері. 
5.  Қоғаммен,  экономикамен,  мемлекетпен,  орталық  орындаушы 
органдармен,  заңнамалармен,  стандарттарымен  және  басқада  ресми 
құжаттарымен, жұмыс берушілерімен анықталатын талаптар. 
6. 
Білім 
алушылардың 
«құзыры» 
мен 
«құзыреттілігін» 
қалыптастыру үдерісін«ішкі»  басқару. 
7. 
Білім 
алушылардың 
«құзырет» 
пен 
«құзыреттілікті» 
қалыптастырудың  біртұтас  жүйесінің  атқарымдық  қызметінің,  болашақ 
мамандарының дайындық нәтижелері мен үдерістерін мониторингтеу. 

31 
 
8.  Болашақ  маманның  кәсіби  дайындығына  қойылатын  мақсаттар  мен 
міндеттерге жетуін бейнелейтін нәтижелер, білім алушылардың құзыры 
мен  кәсіби  құзыреттілігін  қалыптастыру,білім  беру  үдерісінің  сапасы 
мен тиімділігін, басқа да нәтижелерді қамтамасыз ету. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1.1–сурет. Білім алушылардың кәсіби құзырет мен 
құзыреттіліктерін қалыптастыру жүйесінің моделі 
 
9.  Әсер  етуші  факторлар    (ішкі,  сыртқы,  объективті  және 
субъективті, тура және жанама, жағымды және жағымсыз) білім алудың 
кәсіби  құзыры  Жүйелілік  тұғыр  болашақ  маманды  оқыту  мен 
дайындаудың  мақсаты  мен  міндеттері  болып  табылатын  жүйетүзуші 
құрылым  факторы  заманауиболмыс  пен  күрделі  динамикалық  жүйе, 
жүйелілік  құбылыс  ретінде  білім  алушының  кәсіби  құзыреттілігін 
қарастыруға мүмкіндік береді. 
Білім 
алушылардың 
кәсіби 
құзыреттілігін 
қалыптастыру 
зерделенуші  жүйенің  жоғары  жүйесі  болып  табылатын  (білім 
алушылардың кәсіби құзыреттілігі) тиісті маманның кәсіби құзыреттілігі 
Сыртқы әлеуметтік, экономикалық және басқа 
орталар 
1 
Мақсаттар 
5 
Талап 
4   
Қамтамасыз ету     
6
  
  
  
  
  
  
  
Басқар
у 
8                              Нәтижелер 
 
9
  
 Ә
се
р ет
уші
 фак
то
рл
ар
 
7                            Мониторинг  
 
2.2 
Білім беру  
үдерісі 
 
2.1 
Кіру  
 
2.3 
Шығу
 
3    Кері байланыс 
 

32 
 
мәнмәтінінде  қарастырылып,  жүзеге  асырылуы  қажет.  Кәсіби 
құзыреттіліктің  көрсетілген  жүйесіндегі  қосалқы  жүйені  сәйкес  келетін 
құзырлар  құрайды.Бұл  біздің  пікірімізше,  отандық  білім  беру 
жүйесіндегі құзыреттілік тұғырды жүзеге асыруды анықтаушы фактор 
болып табылады. 
Болашақ  мамандарды  қалыптастыруда  талап  етілетін  құзыр  мен 
кәсіби  құзыреттіліктен  (заманауи  болмыстың  жүйелі  құбылысы 
ретіндегі) жүйелілік тұғыр маңызды мәнге ие. 
Күрделі  экономикалық,  әлеуметтік,  экологиялық  және  басқа 
жүйелерді  заманауи  қайта  түрлендіру  мен  дамыту  қажеттілігі  білім 
алушылар  мен  мамандардың  жүйелі  түсініктері,жүйелілік  тұғырдың 
білігі  мен  дағдыларын,  жүйелік  және  басқа  да  өзекті  ойлау  тәсілдерін 
мақсатқа  бағытты  және  жедел  (озық  мағынада)  қалыптастыру  мен 
дамытуды талап етеді. 
Кәсіби  құзыретпен  кәсіби  құзыреттілік  әрбір  білім  алушы  үшін 
өзіндік деңгей мен нақты мазмұнға ие екендігін есепке ала отырып, бұл 
екі  түсінікті  жүзеге  асырылған  және  алдағы  (танымдық,  теориялық, 
тәжірибелік  және  басқа)  қызметтердің  бағдарлы  негіздерімен  
байланыстыру  керек.  Бұндай  жағдайда  барлық  білім  алушылар  үшін 
мақсатқа  бағытты,  жалпы,  бірақ    олардың  кәсіби  құзыреттілігінің 
«өзегін»  (ядро)  үздіксіз    жетілдіру  мен  дамытуға  (негізгі  білім,  білік, 
дағды  және  қабілеттерде)  ашықтықты  қалыптастыру  туралы  айтуға 
болады. 
«Бұндай  бейнелі  «өзекті»  (ядроны)  жаңа  ақпараттық,  өндірістік, 
әлеуметтік  және  басқа  да  орталарда  субъектінің  тез  бейімделіп  кетуіне 
жағдай  жасайтын  оның  инварианттық  құраушылары  жатқызылуы 
мүмкін. 
Алдағы  кәсіби  қызметтің  бағдарлық  негіздерін  қалыптастыру 
үдерісі  субъект  меңгеретін  және  оның  құзыреттіліктері  бейнелейтін 
нақты іс-әрекет пен қызмет түрлерінде айқындалады. 
Бұндай  бейнеде,  білім  алушылардың  кәсіби  құзыреттіліктерінің 
құрылымы жүйе ретінде бәрінен  бұрын кәсіби оқыту үдерісінде, кәсіби 
әлеуметтенудің  қалыптастырылуы  мен  дамуында,  жалпы  және  кәсіби 
мәдениеттің,  кәсіби  жүйелі  ойлаудың,  сонымен  қатар  талап  етілетін 
тұлға сапаларын қалыптастыруды құрайды. 
Біз  бұдан  негізгі  оқыту  стратегияларын,  болашақ  мамандары 
тәрбиелеу  мен  дамытуды  олардың  құзырлары  мен  құзыреттілігін 
қалыптастыруды  көре  аламыз.Жоғарыда  айтылғандар  1.2–суретінде 
мысалмен келтірілген: 
1.
 
Болашақ 
мамандардан 
талап 
етілетін 
құзыр 
мен 
құзыреттіліктерін қалыптастыру мен дамытудың мақсаттары мен 
міндеттері. 
2.
 
Білім беру үдерісі. 
 

33 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1.2–сурет. Білім алушының кәсіби құзыреттілігін қалыптастыруға 
құзыреттілік тұғырдың жүйелі түсінігі  
 
9          Маманның кәсіби 
                құзыреттілігі 
7                 Білім алушылардың кәсіби құзыреттілігі 
5.1  
құзыреттіліктер 
4 
Білім алушының 
кәсіби әлеуеттенуі 
5 
Білім 
алушылардың 
кәсіби дайындығы 
4.1 
құзыреттіліктер 
6.1. 
құзыреттіліктер 
6 
Тұлғалық және 
кәсіби маңызды 
сапаларды дамыту 
3            Білім алушының жүзеге асырылатын және алдағы 
(танымдық, теориялық, тәжірибелік, кәсіби және басқа да) 
қызметтерінің бағдарлық негіздерін қалыптастыру және дамыту 
 
10         Қоғамның, экономиканың, нарықтың талаптары, кәсіби 
қызметтің сапасы мен тиімділігі және т.б. 
 
2         Білім  беру үдерісі 
1    Болашақ мамандардан талап етілетін құзырлар мен кәсіби  
             құзыреттіліктерді қалыптастырудың, дамытудың  
                                       мақсат-міндеттері 
8    Мемлекеттің және халықаралық стандарттардың талаптары. 
ЖОО түлектерінің  құзыры мен құзыреттілігінің 
қалыптастырылуының бағасы 

34 
 
3.
 
Білім  алушылар  жүзеге  асыратын  және  алда  тұрған  (танымдық, 
теориялық,  тәжірибелік,  кәсіби  және  өзге)  қызметтерінің 
бағдарламалық негіздерін қалыптастыру және дамыту. 
4. Білім алушылардың кәсіптік тұрғыдан әлеуметтенуі. 
4.1.  Тиісті құзыреттіліктер. 
Ұсынылып  отырған  модельдің  қисындылығы  келесі  кестеде 
көрсетіледі. 
5.Білім алушылардың кәсіби дайындығы. 
5.1. Тиісті құзыреттіліктер. 
6. Жеке тұлғаны, тұлғалық кәсіби маңызды сапаларын дамыту. 
6.1. Тиістіқұзыреттіліктер. 
7.  Білім алушылардың кәсіби құзыреттілігі. 
8.  Мемлекеттік  және  халықаралық  стандарттар  талабы.  ЖОО 
түлектерінің 
құзырлары 
мен 
кәсіби 
құзыреттіліктерінің 
қалыптастырылуын бағалау. 
9.  Маманның кәсіби құзыреттілігі. 
10.  Маманның  кәсіби  қызметінің  сапасы  мен  тиімділігі  және 
қоғамның, экономиканың, нарықтың талаптары. 
Білім 
алушылардың 
құзыреті 
мен 
кәсіби 
құзыреттілікті 
қалыптастырудың  қойылған  мақсаттарынан  (1)  біртұтас  білім  беру 
үдерісін 
ұйымдастыру 
мен 
жүзеге 
асыру 
үшін 
қажетті 
ұйымдастырушылық,  ақпараттық,  кадрлық,  материалдық-техникалық, 
әдіснамалық,  әдістемелік,  технологиялық,  ғылыми,  психологиялық, 
мониторингтік  және  де  басқалай  қаматамасыз  етулерге.Оқытудың 
дәстүрлі 
және 
инновациялық 
технологияларын 
қолданудағы 
әдістер:белсенді, 
мәселелік, 
интербелсенді, 
мәнмәтіндік, 
жобалаушылық,  кәсіби–бағдарлық  оқыту,  жүйелілік  тұғырнегізіндегі 
оқыту технологиялары (2); 
Әрбір  білім  алушы  өзінің  бағдарлық  негіздерін  жүзеге  асырылған 
және  алдағы  кәсіби-бағдарлық  әрекеттері  негізін  қалыптастырудан 
(мақсатқа бағытты, мотивацияланған, өз бетіндік және шығармашылық) 
(3) – осы  үш негізгі (талап етілетін құзырлар мен кәсіби құзыреттілікті 
қалыптастыру  үшін)талап  етілетін  оқу  үдерісінің  қосалқы  жүйелерімен 
бағдарламаларын  қалыптастыру  негіздерін  жүзеге  асыруға.Оқыту  -  бұл 
қосалқы  жүйелермен  бағдарламалар  болашақ  маманның  кәсіби 
дайындығы 
(4), 
білім 
алушылардың 
кәсіби 
құзыреттілігін 
қалыптастырудың  кәсіби  әлеуметтенуі  (5),    сонымен  қатар  олардың 
бойларында  тұлғалық  және  кәсіби  маңызды  тұлға  сапаларының  (6) 
дамуы болып табылады. 
Көрсетілген қосалқы жүйелер мен оқу үрдісінің бағдарламасын іске 
асырудан  (4,5,6)  тиісті  құзыреттіліктер  (4.1),  (5.1),  (6.1)  мен  білім 
алушылардың  (7)  кәсіби  құзыреттілігін  қалыптастыруға  мемлекеттік 
және  халықаралық  стандарттар  талаптарына,  сондай-ақ  олардың  сапаға 
қойылатын  бағалары  алдағы  кәсіби  қызметке  анықталған  біртұтастық 

35 
 
пен  үйлесімділікке  жауап  бере  алады.  ЖОО  түлектерінің  кәсіби 
құзыреттілігінен  -  бейімділікке  қоғамның,  экономиканың,  нарықтың, 
қызметтінің сапалылығы мен тиімділігіне жауап беретін жас маманның 
кәсіби қызметі саласында жетілдіруге және дамытуға. 
Білім алушылардың кәсіби құзыреттілігін білім алушының болашақ 
маман  ретіндегі  дайындығы,  сонымен  қатар  оның  үздіксіз  жетілдірілуі 
мен дамуы жағдайында өзінің алдағы кәсіби қызметін    саналы 
жауапкершілікпен  жүзеге  асыруға,  оның  қабілеті  оған  дайындығын 
анықталған нәтижесі ретінде қарастыруға болады. 
Субъектінің  арнайы  қалыптастырылған,  жүзеге  асырылған  және 
алдағы (танымдық, теориялық, тәжірибелік және басқа да) қызметтерінің 
бағдарлық негіздері болып табылатын: 
1.  Сәйкес  салалар  мен  экономикадағы  біртұтастықта  мемлекеттің 
саясаты мен стратегиялары туралы жүйелік білім мен түсініктері;  
2.  Жүйелік  білім  мен  түсініктерді  жүзеге  асыруды  нормативтік-
құқықтық қамтамасыз ету;  
3.  Қызмет  етудің  заманауи  тенденциялары  мен  түрлері  (әлемдік, 
халықаралық, отандық, салалық) қоғамдық, экономикалық, мемлекеттік 
және  адамның  тіршілік  қарекетін  дамыту  туралы;  бұрыннан  бар  және 
әлеуеттік,  экономикалық,  әлеуметтік,  технологиялық  және  басқа 
мәселелер мен оларды шешудің мүмкін жолдары туралы; кәсіби қызмет 
іске  асыратын,  оны  зерттеуші  нысандардың  болашақтағы  хал-ахуалын 
есепке ала отырып “пәндік сала” туралы теория мен тәжірибенің негізгі 
ережелері  туралы;  негізгі  ұстанымдардың,  мазмұнның,  жоспардың, 
әдістердің,  тәсілдердің,  талаптардың,  шарттардың,  ерекшеліктердің, 
жүзеге  асырылған  және  алдағы  қызметтердің  ресурстарының  түрлі 
аспектілерінің  дамытылуын  қамтитын  жүйе  ретінде  қарастырылуы 
мүмкін. 
Кәсіби  қызметті  тиімді  және  сапалы  жүзеге  асыруға  дайындықты 
қамтамасыз ететін іргелі және жүйелік білімдер; біліктер мен дағдылар; 
оларды стандарт деңгейде пайдалану білігі, шығармашылық пен зерттеу; 
ойлаудың  меңгерілген  тәсілдемелер  (солардың  қатарында(жүйелік, 
шығармашылық, зерттеушілік, тәжірибелік,кәсіби және басқа) сондай-ақ 
кәсіби  және  басқа  әрекеттердің  қойылған  мақсат,  міндеттерін  тиімді 
жүзеге  асыруды қамтамасыз  ететін болмыс  пен іс-әрекеттің  әр  түрлері; 
субъект  меңгерген,  талап  етілетін  құзырлық  мен  құзыреттіліктер; 
жоғары  зияткерлік,  шығармашылық,  басқарушылық,  лидерлік  және 
басқа  да  қабілеттер.  Жалпы  және  кәсіби  мәдениет,  адекватты  тұлғалық 
және тұлғаның кәсіби сапалары; адекватты тұлғалық бағдар, азаматтық 
ұстамдар және т.б. 
Субъект 
әрекетінің 
(болмысының) 
бағдарлық 
негіздерін 
қалыптастыру  әдіснамасының  мәселелері  әлі  күнге  дейін  аз  зерттелген 
қалпында қалып отыр. Қызметтік тұғыр мен іс-әрекет құрылымы ондағы 
бағдарлық  және  орындаушылық  бөлімдерді  анықтауды  болжайды. 

36 
 
Жасақтаулардың(жобалау)  неғұрлым  толық  негіздері  тәжірибелік 
қызметтерді  дұрыс  және  оңтайлы  жүзеге  асыру  үшін  алғышарт  пен 
жағдай жасайды. 
Субъект  нақты  іс-әрекетті  орындау  барысында  нақты  немесе 
жалпыланған  түрдегі,  толық  және  толық  емес  құрамдағы  бағдарлары 
болуы  мүмкін  бағдарлау  негіздеріне  сүйенеді.  Бағдарлар  дайын  түрде 
немесе субъектінің өз бетінше ізденуі негізінде алынуы мүмкін. 
Мысалы, Д.В.Чернилевский бағдарлық білімді жаңа іс-әрекеттердің 
қалай  орындалуы  қажеттілігі  туралы  білім  деп  есептейді.  Бұл  білімнің 
құрылымдық компоненттері іс-әрекеттің бағдарлық негіздері кестесінде 
көрініс  табады.  Оған  ақырғы  өнім  мен  әрекет  пәні,  іс-әрекеттерді 
орындау,  жеке  алгоритмдік  ұйғарым  және  түрлендіру  мен  іс-әрекетті 
бақылау  құралдары  туралы  білімдер  енгізіледі.  Іс-әрекеттің  бағдарлық 
негіздерінің  кестесімен  жұмыс,  сонымен  қатар  білімдерді  меңгеру, 
«өнімдері»  білімнің  өзі  болып  табылатын  тиісті  іс-әрекеттер  мен 
операциялар,  «өнімдерді»    меңгеру  арқылы  жүзеге  асырылатынын 
болжалдайды [65].  
Біз  жасақтаған  жүйелілік  тұғыр  негізіндегі  оқу  технологиялары 
танымдық  және  тәжірибелік  қызметтерді  ұйымдастырумен  жүзеге 
асыруға жүйелілік тұғырды тарату үшін бағдарлық негіздерді қолданады 
[66].  Іс-әрекеттердің  бұндай  бағдарлық  негізі  білім  алушылардың 
міндетті  түрде  меңгеруі  тиіс  әдістер  көмегімен  тәуелсіздікте  дербес 
құрылады. Салыстыру үшін келесілерді сипаттайтын бағдарлық негіздер 
де  қалыптастырылған,  мысалы,  бағдарлық  негіздердің  толық  емес 
құрамы, ал бағыттар жеке түрде көрсетіледі, оны білім алушылар өздері 
белгілейді; білім алуға дайын түрде алдын ала айқындалған бір қызметті 
дұрыс орындау үшін қажетті барлық жеке шарттардың (жағдайлардың) 
болуы. 
Барлық  жақсы  меңгерілген  іс-әрекеттер  қызмет  субъектісінің  бірі  - 
іс-әрекетті  еркін  ұғынады  және  оны  ойша  орындай  алатындығын 
білдіреді.  Өз  әрекеттерін  және  қойылған  міндеттердің  шешімін  табуды 
жүзеге асыру үшін  пайдаланылуы мүмкін меңгерілген (оқу, теориялық, 
кәсіби және басқа) білімдер, біліктер, дағдылар ұсынылады. 
Субъект  қалыптастырған  іс-әрекет  пен  (оның  негізінде  жүзеге 
асырылатын) нақты тәжірибелік қызметтердің бағыттарының бағдарлық 
негіздері  оның  қызметінің  өзіндік  бейнелі  механизмі  болып  табылады. 
Анық  және  неғұрлым  толыққанды  бағдардың  болуы  іс-әрекеттің 
сапасын, тиімділігін және нәтижесін қамтамасыз етеді. 
Субъекті  орындаған  және  оның  алдағы  (кәсіби)  әрекеттерінің 
бағдарлық  негіздері  оның  құзыры  мен  кәсіби  құзыреттілігінің 
анықталған инварианты ретінде  қарастырылуы мүмкін. 
Орындалған 
(оқу 
үрдісінде) 
және 
алдағы 
әрекеттердің 
бағдарламалық  негізі  жүйе  ретінде  бір  уақытта  мақсат  пен  міндеттерге 
қол жеткізудің құралы болып табылады. 

37 
 
Бұл  байланыста  жоғары  кәсіптік  мектеп  түлектерінің  кәсіби 
құзыреттілігін  біз  меңгерілген  қажетті,  кәсіптік  білім,  білік,  дағды, 
кәсіби-маңызды  және  әлеуметтік-тұлғалық  сапалар,  сондай-ақ  болашақ 
маманның  келешектегі  кәсіби  қызметінде  жүзеге  асыруға  қабілеті  мен 
дайындығын бейнелейтін тұлғалық сапаларының жүйелі жиыны ретінде 
анықтадық. 
Біз  бір  тұтастықта  жоғары  кәсіптік  мектеп  түлектерінің  кәсіби 
құзыреттілігін  алдағы  кәсіби  қызметтіжүзеге  асыруға  дайындығын 
анықтайтын, тұлғалық және кәсіби маңызды тұлға сапаларының, сондай-
ақ  меңгерген  құзыреттіліктердің  жүйелік  жиыны  ретінде  анықтадық. 
Жоғары 
кәсіптік 
мектеп 
түлектерінің 
кәсіби 
құзыреттілігін 
қалыптастыру  үдерісінде  жүйелілік  тұғырдың  жүзеге  асырылу 
мүмкіндіктері  біз  үшін  ерекше  қызығушылық  туғызды.  Оқытудың 
тұжырымдамалық  моделінің  жүзеге  асырылуы  аясында  жүйелілік 
тұғырдың  таратылу  мүмкіндіктері  жаңа  мәнге  ие  болады,  сондай-ақ 
диссертациялық зерттеудің келесі параграфінде көрініс табады.  
 

жүктеу/скачать 1,58 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: