Диплом жұмысымды жазуда пайдаланатын әдебиеттер тізімін алып
жүктеу/скачать 1,09 Mb. Pdf көрінісі
|
Шетел тілдеріне оқыту әдістері doc
|
2.2
әдістерінің жаңа амалдарын қолдану
Шетел тіліне үйретудің ең маңызды тәсілі – ойындар. Ойын – мақсатты іс-әрекет. Ойын оқыту формасы және әдісі. Ойын өз алдына дидактикалық категория. Ойын – белгілі-бір білім, біліктілік, дағдыларды игеруге және оларды белгілі-бір мақсатта қолдана алуға үйретуге бағытталған. Ойын және оқытудың ойын түріндегі формасының мақсаттары әр түрлі. Ойынның мақсаты – таза жарыс сипатында, яғни қандай да бір жарыс кезінде жеңу, мысалы, белгілі-бір балл жинау, команданың жеңуі. Оқытудың ойын түріндегі формасының мақсаты – оқушыны іс-әрекетке тарту, білімді, біліктілік пен дағдыны және оларды қолдануға үйрету, сонымен қатар, бақылау және өзін-өзі бақылау. Барлық оқу ойындарының үш негізгі сипаты бар:
командалардың бірінде болады;
Мұғалім ойынға қатысады, ол жанкүйер немесе қадағалаушы; 56
Аралас дидактиканың сипаты, мұғалім ойында жүргізуші ретінде қатысады, эксперт ... Ойынның ең жай түрі оқудан басталады, ойынға үйретудің ойындық сипаты бар. Оқуға үйретудің ойындық формасында екі дидактика жатыр. Ойнау үшін оқу керек, ал ойнау арқылы адам өзі үйренеді, өз бетімен тәжірибе жинайды. Оқушыны «І Һаvе» структурасына үйрету негізінде ұйымдастырылған қос дидактикалық ойынды қарастырайық. Оқыту процесі таза информативті, көрнекті түсіндіру сипатында мұғалім түсіндіреді, көзіне түрде көрсетеді, суреттейді, ережеге үйретеді және содан кейін мақсат қояды – материаллдық грамматикалық структурасын дұрыс игеру. Алғашқы кезде оқушы барлық болып жатқан іс-әрекетке түсінбей қарайды; қателік жібереді. Ауызша көрсетілген дайындық оны іс-әрекетке үйретпейді, өз бетімен ойлануға, өз күшіне сенуге үйретпейді. Бұл жерде мұғалім теория мен практиканы ұштастыру керек: ол барлығын қайтадан түсіндіреді, көрсетеді, бірге орындауға тырысады, оқушыға осындай немесе басқа ситуацияда оның өзі қалай жауап беретіндігін көрсетеді. Оқушы мен оқытушының рөлдерін алмастырған жағдайда оқушы ойынды «шешуге болатын» проблемелар туындайды: ол сұрақ қоя бастайды, түсін беген жағдайда қайта сұрайды, яғни оқушының ойынға деген қызығушылығы ғана туып қойған жоқ, сонымен қатар, ол өз іс-әрекетін түсіне бастайды. Оқытушы мен оқушының бірге ойнауы ұйымдастыруды жоспарлайды және бірте-бірте проблемалық ситуацияны шешеді. Сонымен оқушы біліктілікті игереді, проблемалық ситуациялардың туатын кезін көре алады. Кейін оқу процесі жоғарырақ деңгейде өтуі мүмкін, яғни проблемалық ситуациялар көбейіп, олар өзінен-өзі шешіле бастайды, яғни оқушы проблеманы шешу жолдарын іздестіреді; бұл жаңа білім, жаңа проблемалар, тапсырмалар. Ойынның қос дидактикасы мынадай жағдайда көрінеді, ойынның өзі проблемалық ситуацияларда «ең мықты император», өзі тапсырманы өзгертеді, өзі тапсырма тудырады, ал проблеманы көре білуге икемділігі, жеңіске жеткізеді. Оқушы өз бетімен ойлауға икемдеседі, іс-әрекетке белсенді түрде қарап, мұғалімді түсініп, бірге жұмыс жасайды, ойындағы проблемалық ситуацияларды шешу мен жоспарлауда белсенділік танытады. Орта мектеп дидактикасында оқуға үйретудің ойын формасының әр түрлі концепциялары қарастырылуда мұғалім ойын түрлерін білу керек, ойын әдісін меңгерген болу керек, ойынды оқушылардың жас ерекшелігін басшылыққа ала отырып таңдай білу керек. Ойын – баланың дамуына жан-жақты әсер етеді. Ойын арқылы көптеген жетістіктерге жетуге болады: жалқау – еңбекқор, білмейтінді – білдіреді, қолынан келмейтінге үйретеді. Сиқырлы таяқ сияқты ол балардың ойынға деген көзқарасын өзгертеді. Ол коллективті жұмылдырады, белсенділікті артырады, көп сөйлемейтін, ұяң балаларды да іс-әрекетке итермелейді. Ойында 57
оқушылардың саналылығы артады, ережені сақтауға үйретеді, іс-әрекетін бақылауға үйретеді, басқалардың іс-әрекеттерін дұрыс, шын бағалауға үйретеді. Ойын арқылы адам өзін көрсете алады, өз күшін бақылайды. Ойынды өткізу кезінде адамның мінез-құлқын, әдетін, ұйымдастыру қабілетін, шығармашылық мүмкіндігін білуге болады, бұл мұғалімнің балалармен жұмысына көмектеседі. Ойындар әр түрлі болып келеді, сюжетті, қимыл, еліктеу, ән және танып білу. Ойындардың барлық түрі керек, әр балаға өзінше пайдалы. Ойын – эмоциалды сипатта болады. Ойнау белсенді ойлау жұмысын талап етеді, көңіл бөлуге және басқа адамдарды бақылауға үйретеді. Сонымен қатар, таланттарын, жақсы көңілді дамытады, баланы алда болуға, талпынуға, сыпайы, шыдамды, басқа адамдарды тыңдай білуге үйретеді. Жаңа материалмен және оны бекіту, жаттықтыру кезінде ситуациялар саны көп болуы мүмкін, оқушылардыңң ойланып іздеу қабілетін жандандырады. «Барлығы араласып кетті» ойынында оқушылар топ-топқа бөлінеді. Қораптың ішінде аңдар, жиһаз, оқу құралдары және т.б. болады. Барлығы бір-біріне барып керек заттарын іздеп табулары керек, өз қораптарына салып, кім бірінші болып жинаса, қораптағы заттарын ағылшыншы атап, содан кейін бұл топ жеңімпаз болады. Жаңа материалды енгізудің көп формасы бар. Олар әр түрлі болу керек. Материалды бекіту кезінде ойын формасын қолданған дұрыс. Талқылап жатқан тақырып / проблема бойынша ештеңе айта алмау. Тілдік және сөздік құралдардың жетіспеуі.
Бұл проблеманы шешу үшін жеткілікті көлемде тілдік және сөздік жоспар жасау керек.
Сөйлеу іскерліктерін дамытуға арналған сабақтар бұған дейін қалыптастырылған лексикалық және грамматикалық іскерліктерге сүйену керек.
Лексикалық бірліктер мен грамматикалық структуралардан басқа оқушылар сөз тіркестерінің формаларын, жалғаулықтар, жауап қайтару репликаларын, т.б. білу және қолдана алуы қажет.
Оқуға және тыңдап түсінуге арналған мәтіндерді дұрыс таңдап алу тілдік және сөздік іскерліктерді дамытуда үлкен рөл атқарады.
тигізер септігі бар.
Пән аралық байланыстарды ескеру шетел тілінде қарым-қатынас жасау кезінде практикалық тапсырмаларды орындауды жеңілдетеді.
көмегі бар;вербальды (схема, таблица, конспекты және т.б.), вербальды емес (сурет, музыка және т.б.). Оқушылар сөздік тапсырманы түсінбеген жағдайда оқытушы:
Соңында монолог пен диалогтардың түрлері болатынын дұрыс түсіндіру керек;
58
Сәйкес келетін сөздік ситуациялар құру шарттарын еске түсіру керек;
Сөздік тапсырманы алдын-ала ойластыру;
Өзіңді сынып оқушыларының орнына қою керек;
Қажет болған жағдайда қосымша (сүйеніш) көрнекіліктерді дайындау (сурет, карточкалар, схема, жазылған оқушыға берілген рөлдер);
Сынып оқушыларын рөлдерге, парталарға, топтарға шамаларына қарай бөлу керек және т.б.;
Біреу сөйлейді, қалғандары үндемейді. Сабақта барлық оқушылардың шетел тіліне қарым-қатынас жасауға мүмкіндіктері болу үшін:
Сабақта ойындық ситуацияларды жасау бір адам ғана сөйлеп тұрған жағдайда да, қалған оқушыларды сабақтан тыс қалдырмау, олар басқа жұмыстар жасайды: тыңдайды, жазып отырады, көшіріп жазады, есептейді, сурет салады және т.б.; Сабақта монологтық сөйлеу басым болған жағдайларда топтың басқа оқушылары үшін тапсырманы ұмытпау. Бұндай жағдайда мынадай ереже бар: «Әр оқушы сыныпта сабақ кезінде өзіне берілген тапсырманы білу керек, жұмыссыз, яғни тапсырмасыз отырмау керек» [21]. Сөйлеуге үйретуді неден бастау керек? Сөйлеуге әдетте түптен басталады, дыбыстап айту іскерліктерін қалыптастыру, лексикалық, грамматикалық, тыңдап-түсіну іскерліктерін қалыптастыру. Оқытудың бастапқы сатысында бұл іскерліктерді қалыптастыру процесін бөліп-жару мүмкін емес. Оқытушы жаңа структурамен таныстырады: жаңа дыбыс, сөздер. Бұл структура бойынша оқушылар тыңдайды, оқытушы, диктордан кейін қайталайды, оқытушы және жолдастары арасындағы кішкене
диалогтарда қолданады. Оқу ситуацияларында бұндай структуралар жеткілікті болған жағдайда, үлкен монолгтар мен диалогтарға ұластырады. Бұл оқытудың бастапқы сатыларындағы оқу материалдарында кездеседі. Сабақтағы сөйлеу шын мәніндегі сөйлеу болса, сөйлеуге, қарым-қатынас жасауға қатынасу үшін мотив (түрткі) керек. Сабақта мұндай түрткі болу үшін сөздік ситуацияны құру керек. Сөздік ситуациялар реалды, шартты және проблемалыболып келеді. Сөйлеуге үйретудің алғашқы сатысында бұл өте қажет. Тапсырма. Ағылшын тілін бірінші жыл оқып жатқан бастауыш мектептің оқушылары «Менің жанұям» тақырыбы бойынша мынадай сөздерді жаттап алған: әке, шеше, тәте, аға, әже, ата және т.б. Сонымен қатар, олар мынадай сұраулы сөйлемдер жасай алады: Сенің атаң бар ма? Оның жанұясы үлкен бе? Ол қай жерде тұрады? Бұл бала немес қыз ба? Жауаптарында олар құптау немес жоққа шығару түрлерін қолдана алады. Сөйлеуге үйрету іскерліктерін дамытудың алғашқы сатысындағы мына екі тапсырманы салыстырып, қайсысы –
тәрбиелік және танымдық мәні бар; 59
реалды сөздік ситуация көбірек модельдейді;
оқушылардың қызығушылығын туғызады;
монологтың сөйлеуге де, диалогтың сөйлеуге де үйретуді дамытылған. Жаттығу 1. Бір-біріңнен жанұяларың туралы сұраңдар. Жаттығу 2. Ертегі кейіпкерлерін олардың жанұялары жайлы, қай жерде туғанын, тұратынын сұрау арқылы табу керек немесе ертегі кейіпкерін айтпай тұрып кейіпкердің жанұясы, туған елі туралы айту арқылы, оқушылар кейіпкердің атын атау керек.
Ауызша қарым-қатынастың монологтың, диалогтың формалары бар. Ауызша сөйлеуге үйретудің бұл түрлерін толығырақ тоқталайық. Монологқа үйрету түрлері. Алдымен реалды қарым-қатынас кезіндегі монолог түрлерін анықтайық: o
амандасу; o
мақтау; o
лекция; o
әңгіме; o
мінездеме; o
суреттеу; o
айыптау немесе ақтау және т.б. Мынадай ситуацияны қарастырайық: сыныпта сабақ тақырыптарының бірі «Менің қалам» оқытылып жатыр. Сөзбен жұмыс жасалған, грамматика түсіндірілген, мәтіндермен жұмыс жасалып, жаттығулар жасалған үй тапсырмасы ретінде оқытушы оқушыдан өзінің қаласы туралы айтып беруін өтінеді. Егер де оқытушы мынадай тапсырма берместен бұрын монолог түрлерін еске салып, ішінен сәйкес келетін бірнешеуін таңдап алса ... Тапсырма. Бұл жағдайда монологтың қай түрін таңдап алушы едіңіз? Бұл тілдік тапсырманы қалайша анықтар едіңіз? Келесі күні оқушылар орындалған үй тапсырмасымен келеді, ал сізге оны тыңдап бағалау қажет. Бұл үшін оқытушы монологтық сөйлеудің басқалардан қандай айырмашылықтары бар екенін білуі керек, сипатын анықтау керек. Монологтың сипаты:
тілдік (сөздік) тапсырмаға сәйкес келуі/мақсаттылығы;
логикалық дұрыстығы;
ойының аяқталуы;
мәнерлілігі;
өзіндік ерекшелігі. Шынымен де, реалды (шын) өмірде монолог түрінде сөйлеу адам өзінің неге осылай айтатынын біледі, тек қана бұрын қажет болған жағдайда ғана, айтқысы келгенде ғана сөйлейді. Монологтың мақсаты тілдік ситуация арқылы анықталады: өтетін жері, уақыты, қатысатын адамдары және белгілі бір тілдік тапсырма. Сабақта барлығы кішкене басқаша болады. Ситуация құру керек, әйтпесе ең маңызды, ең бірінші монологтың сипаты, мақсаттылығы жоғалып кетеді, бұл белгілі бір мөлшерде басқаларын да анықтайды. Көзімізді 60
жеткізейік. Бірнеше мысалдар келтіру арқылы, белгілі бір мақсаттың болуы мен болмауы, монологтың негізі сипаттарының жүзеге асуына әсерін тигізеді. Мысал 1. Оқушылар мәтінді оқып түсінігін айтып беру керек. Монологтық сөйлеудің қай түріне жатқызар едіңіз? Неге? Бұндай монологтың мақсаты бар деп айтуға бола ма? Егер де жоқ болса, неге? Мақсаты бар – жақсы баға алу. Бұндай монологтық сөйлеудің негізгі сипаттамасына формальды түрде сәйкес келеді. Бұны шын мәніндегі сөйлеу деп айтуға болмайды, бұл шығарманың шын мәніндегі авторы тексттің авторы болып қала береді. Сөйлеу логикасын анықтау, мәнерлілігін таңдау автордікі болып табылады. Бұл жерде өзіндік ерекшелік танытатын, не және қалай айту керектігін, өзінің ойын дәлелдейтін автор. Бұл шетел тілі сабағында мәтіннің мазмұнын айтуға болмайды деген сөз емес. Бірақ мәтіннің мазмұнын айту лексикалық, грамматикалық іскерліктерді қалыптастыруға, оқып түсіну іскерліктерін қалыптастыруда тиімді. Егер де сөйлеу продуктивті сөз әрекетіне жатса, онда оны репродуктивті жаттығулар арқылы қалыптастыру дұрыс емес болар еді. Мысал 2. Оқушылар мәтін оқып, қалауынша бірнеше тапсырма алды:
мәтін кейіпкерлерінің біріне мінездеме беру;
мәтін кейіпкерлерінің қылықтары мен көзқарастарын ақтау/ айыптау;
ойланып, әңгімедегі іс-әрекет қалай өзгеруге болушы еді, егер де ...;
мәтіннің аннотациясын немесе қысқаша мазмұнын жазу;
кейіпкерлердің іс-әрекеттерін салыстырып жазу,
олардың қылықтарына баға беру және т.б. Бұл жағдайда монологтың мүмкін түрлерін анықтауға болады. Жоғарыда ұсынылған тапсырмалар мәтінінің негізін қалай өзгертеді?
Оқушы қандай тапсырма алса да, бұл оқушы тарапынан жаттап алу емес, өзіндік ойын жеткізу, себебі ұсынылған монолог түрлері автордың мақсатын қайталамайды. Мақсаттылық – монологтың сипатын анықтау, логикасын, ойдың аяқталғандығын, өзіндік ерекшелігі мен мәнерлілігін анықтау. Оқушы өзінің тілдік шығармасын өзіне ғана тән қайталанбайтын шығармасын мәтіннің материалына сүйене отырып жасайды (жобасын жасайды, өнім шығарады), фактілер, сөздер мен іс-әрекеттерді басқаша түсіндіреді және т.б. Қажетті мәтіндердің тілдік және сөздік трансформациясын жасайды Монологқа үйрету жолдары. Отандық методикада сөйлеуге үйрету іскерліктерін қалыптастырудың екі жолы көрсетіледі: 1)
жоғарыдан төменге 2)
төменнен жоғарыға Бірінші жолы – оқылған мәтін бойынша монологтың сөйлеу іскерліктерін дамыту. Екінші жолы – аталған іскерліктерді мәтінге сүйенбей дамыту. Әр қайсысын жеке-жеке қарастырайық.
61
«Жоғарыдан төменге» мәтінмен жұмыс істеудің түрлі деңгейлері бойынша монологтық сөйлеуге үйрету іскерліктерін қалыптастырудың жақсы жақтары бар: Біріншіден, мәтінде тілдік ситуация жеткілікті көлемде беріледі, мұғалім сабақта ситуация ойлап жатпайды. Бұл жерде мәселе мәтінге сүйене отырып өз ситуацияларын құруы, берілген жаттығулар мен тапсырмалар арқылы аз ғана өзгеріс енгіізіп, өз ситуацияларында қолдана алуы. Мәтінге дейін оқушылар мини-монологтар жазады, мәтіннің мазмұны туралы айта келе тақырыбына тоқталады. Мәтінді оқып болғаннан кейін тапсырмалар әрі қарай жалғасады. Бұл жерде:
беру;
құптау немесе жоққа шығару;
автор өзінің адамдарға, болып жатқан оқиғаларға, табиғатқа және т.б. ойын, қарым-қатынасын білдіретін етістіктер, сын есімдер, идиомалық сөз тіркестерін таңдау;
дәлелдеу;
мәтіннің бастапқы идеясын анықтау;
сипаттау;
мәтіннің қысқаша мазмұнын жазу, мәтінге аннотация құру, мәтінге сын- пікір жазу;
журналистің және т.б) айтып беру;
соңын басқаша аяқтау және т.б. Екіншіден, сауатты түрде таңдалған мәтіннен көп мағлұматтар, жаңалықтар алуға болады. Үшіншіден, түрлі жанрдағы аутенттік мәтіндерді тілдік және сөздік сүйеніш ретінде (опора)
қолдануға болады,
оқушылар өз
сөйлемдерінде, ситуацияларында үлгі ретінде қолданады. «Төменнен жоғарыға» монолог белгілі бір мәтінге сүйенбей жасалады. Оқытушы қандай жағдайда бұл жолды таңдайды. 1) оқытудың алғашқы кезінде, оқушылар әлі оқи алмайтын кезде; 2) оқытудың орта және жоғары деңгейлерінде, талқылап жатқан тақырып және проблама бойынша тілдік және мазмұндық деңгей жоғары болған жағдайда. Бұл жағдайда монолог белігілі бір мәтіннің материалына сүйенбей жасалады, ана тілінде немесе шетел тілінде оқылған немесе тыңдалған мәтіндер негізінде жасалады. Ереже бойынша, бұл жағдайда пәнаралық байланыстар сұрақты жалпы түсіну, жеке өзіндік қорытынды қолданылады. Қажетті монологтық сөйлеу деңгейі болу үшін оқушы төмендегі жағдайды ескеруц керек:
берілген тақырып бойынша оқушыларда жеткілікті информациялық қор болу керек (пәнаралық қатынастарды қоса есептегенде); 62
шетел тілінде берілген тақырыпта сөйлеуге тілдің деңгейі жеткілікті (лексикалық және грамматикалық);
оқушылардың сөздік
репертуарында (қажетті) кейбір сөздік
функцияларды жүзеге асыратын қажетті қор бар (келісу, келіспеу, информация сұрау, беру және т.б.);
композициясы, әр түрлі сөйлемдерді байланыстыру тәсілдері); Интеграция және дифференциация принципіне сәйкес барлық тіл аспектілері мен сөз әрекеттерінің түрлеріне үйрету бір-бірімен тығыз байланысты. Егер де «жоғарыдан төмен» жолы бойынша монологқа үйрету мәтінімен жұмыс істеумен тығыз байланыстылығын аңғарсақ бұл жағдайда лексикалық біліктілікті қалыптастырумен ұқсастықты бақылаймыз, әсіресе сөйлем және жоғары фразалық бірлік деңгейіндегі жұмыс кезінде. Кейбір тапсырмаларды еске түсіру, алғашқы және орта деңгейлерде монологтық сөйлеуді дамыту логикасын байқап, бақылап көрейік. Монологтық сөйлеу дағдысын дамыту тіректері. Тіректер жайлы аз айтылған жоқ. Бірақ ұтымды сөйлеу қабілетін қалыптастыру рөлінің маңызды болғаны соншалық, бұл сұраққа тағы да тоқталып өткен жөн. Тіректер тілдік, сөйлеу және мағыналы болады. Соңғы аталғандары вербальды және вербальды емес болып бөлінеді. Оқудың белгілі бір шарттарына байланысты олардың саны мен таңдауы анықталады. Тірек таңдау негіізінде не жатыр? 1.
Үйренушілердің жасы мен жалпы білім деңгейі; 2.
Жалпы сыныптың және жеке оқушылардың тілді меңгеру деңгейі; 3.
4.
Сөйлеу тапсырмасының түрлері / әңгімеге қатысушылардың барлығының сөйлеу тапсырмасын түсіну деңгейі; 5.
Үйренушілердің жеке ерекшеліктері.
Монолог пен диалогқа үйретуде ұқсастықтар көп. Бірақ сөйлеу кезінде монологтық сөйлеуге қарағанда диалогтық сөйлеу анағұрлым қиындықтар туғызатынын ескерген жөн. Әрине, көп нәрсе оқушылардың психологиялық ерекшеліктері мен көптеген басқа да факторларға байланысты. Бірақ бұл айтылғандардың объективті дәлелдемелері бар.
Диалог құру өзгешілігінің негізінде шартталған қиындықтар жатыр. Диалог сипаты. Төменде көрсетілген негізгі диалог түрлерін атап айтуға болады:
реактивті;
ситуативті. Осылардың әрқайсысын жеке қарастырып, оқытушы мен оқушының объективті және субъективті қиындықтар туғызатын диалог түрі ретінде анықтайық.
Реактивтілік. Диалогтық сөйлеудің осы түрі оқушылар үшін форма бойынша шетел тілінде сөйлеудің объективті қиындықтарын меңгеруін 63
қамтамасыз етеді. Төменде келтірілген себептер осы қиындықтардың негізі болып табылады.
кенеттен әңгімені басқа арнаға бұрып жіберуі мүмкін. Әңгімелемушінің мүлдем реакциясы болмағаны да әжептәуір қиын жағдай. Екі жағдай да әңгіме кезінде алғашқы белгіленген логикалық әңгімені өзгертіп отыру, әңгіме барысында белгіленген мақсатқа жету үшін әр түрлі дискурсивті әңгімелер қосып отыру шарт. Оқушылардың шетел тілінде емес, тіпті өз ана тілінде диалогтық сөйлеу дағдысы жеткіліксіз болатын жағдайлар да аз емес. Бірақ шетел тілі мұғалімі олардың дағдысын жаңадан қалыптастыру керек. Бұл дағдылардың жоқ болуы тек грамматика мен лексиканы білмеу де ғана емес, сонымен қатар басқа адамдармен қарым- қатынас жасай алмау, сұрақтарға сыпайы жауап бере алмай, әңгімелесуші айтып отырған жағдайға байланысты қызығушылығын білдіре алмау, қарапайым жауаптармен әңгімені қолдай алмау және сәйкес ым, іс- қимылдар, интонация және паралингвистикалық құралдарды қолдана алмауда көрінеді. Сөйлеуші пікір айту логикасын өзі анықтап қана қоймай, тілдік және сөйлеу құралдарын өзі таңдайтын монологқа қарағанда, диалогтық сөйлеуде біз әрдайым партнерге тәуелді боламыз. Диалог сөйлеу қабілетімен қоса, тыңдай қабілетін де дамытады. Мұнда сөйлеуші сөзінің жеке ерекшелігін қамтамасыз ететін жаңа объективті қиындықтар тобы орын алады. Табысты (ұтымды) диалог жүргізу үшін сөйлеу қабілетінің белгілі бір даму деңгейі, болжам жасау қабілеті болу керек. Осылайша оқушылар белгілі бір жауап қайтара білу, күтпеген жағдайларды әрекет ету дайындығын қалыптастыру, қажетті көмекші технологияларды меңгеру керек. Ситуативтілік. Сөйлеу жағдайдан тыс болмайтыны жайлы сан рет айтылды. Монологта да, диалогта да өз кезегінде сөйлеуді тудырудың қайнар көзі, сөйлеудің түрткісі ситуация болып табылады. Осы әңгімесінің өзіндік ерекшеліәгі бар. Шындық әңгімедегі сияқты оқу монологі мен диалогі әрқашан да бір заңға бағынады. Бірақ «Отбасың жайлы немесе сүйікті кейіпкерің жайлы айтып бер» деген сияқты нұсқаулар ұтымды монолог айтатын оқушыны араңдатып жіберуі мүмкін болса, онда осыған ұқсас нұсқаудан ұтымды диалог шықпайтынын айтқан. Ситуативтілік диалогтың бір түрі ретінде сабақ үстінде диалогтық сөйлеудің ұтымдылығы берілген жағдайға оқушылардың тапсырманы түсінуіне байланысты екендігін айтады. Басқа жағдайда ешқандай тіректер тапсырманы орындауда көмектесе алмайды. Ситуативтілік берілген сөйлеу формасының логикасымен мәні құрайды. Диалог түрлері. Монологтан бөлек, диалогқа үйретуде әдетте, оның екі түрі көрсетілген: еркін және стандартты (типтік). Көптеген адамдардың айтуы бойынша шындық әңгімелесудің диалог еркін түрі көп кездеседі. Бірақ, меніңше бұл оңай емес. Күнделікті өмірда атқаратын әлеуметтік рөлімізді еске түсірейік. Біз барлығымыз ата-ана мен бала сатушы мен сатып алушы, жолаушы мен жүргізуші, дәрігер мен емделуші рөлінде боламыз. Осы немесе
64
басқа рөл сөйлеу жағдайына тән қатаң белгіленген, тақырыптың өзгеруі мүмкін, бірақ шектеулі. Өкінішке орай, біз балалар мен ата-аналар рөлінде еркін диалогқа қарағанда стандартты диалог жүргіземіз деп айтуға болады. Көп жағдайда әңгіме қысқаша жауап берумен тураланады: «Қалай жағдай? Мектептегі жағдайың қалай? Сен тамағыңды іштің бе? Үй тапсырмасын орындадың ба?» Еркін диалогтар деген не және олар бар ма?
Дәстүрлі түрде еркін диалогтарға әңгіме, дискуссия, интервью, әрбір әңгімелесушінің сөйлеу шекарасының бастапқы мазмұнды әрекеттестігінің сөздік формасы, олай болса, әңгіме дамуының жалпы логикасы қатаң түрде әлеуметтік сөйлеу рөлімен белгіленбейді.
Алайда, шындық әңгімеде еркін диалог пен стандартты диалог арасындағы шекара жылжымалы болатынын ескерген жөн. Бұл диалогтар сөйлеу жағдайының өзгеруіне байланысты, сөйлеуді дамыту жолында өзгеруі мүмкін. Диалогқа үйрету жолдары мен осы шеңберде қолданылатын тіректер. Диалогқа үйретуде монологқа үйретудегідей жолдар белгіленген. «Жоғардан төмен» диалогқа үйрету жолы стандартты және типтік диалогқа үйретудің қолайлы түрі екені анық. Ереже бойынша ол мына түрде жүзеге асырылады.
«кесте 10» «Жоғарыдан төмен» диалогқа үйрету жолы
Оқытушы Оқушы
1. Өтіліп жатқан
тақырып шеңберінде диалогтың әңгімеге тән жағдайды анықтайды (мысалы, «Дәрігерде», «Телефонмен әңгімелесу»). 1. Мыналармен танысады: - жаңа сөздер, сөз үлгілері мен қалыптары; - белгілі бір сөз ситуациясындағы сөйлеу тәртібінің мәдени-әлеуметтік ерекшеліктері. 2. Өтіліп жатқан материалдарын және оқушылардың тілді меңгеру дәрежесі мен жас ерекшелігімен сәйкес оқу құралдарын оқиды. 2. Типтік
диалогтық сөйлеу
репликасымен, хормен және жеке жұмыс істейді.
3. Берілген жағдайға тән сөздік қалыптар, сөздік
әрекеттестік үлгілерін қолдана отырып, диалог үлгілерін құрып, сұрыптайды. 3. Диалог мәтіні бойынша мұғалімнің сұрағына жауап береді, керекті өзгертулер енгізеді.
4. Тақырып игеру барысында әр түрлі типтік диалогтарды ұсыну бірізділігін анықтайды. 4. Белгілі бір репликаларға жылдам көңіл бөлуге үйретеді. 5. Ұсынылып отырған диалогтағы жаңа
сөздер мен
сөздік құрылысымен таныстырады. 5. Мәтінге жақын диалогтарды құрып, оларды жаттатады.
65
«10 кестенің жалғасы»
6. Берілген ситуация шеңдерінде сөйлеудің мәдени-әлеуметтік ерекшеліктеріне, қажеттілігіне қарай түсінік беріп отырады. 6. Мұғалім нұсқасына сәйкес үлгі бойынша ситуацияларға өзгертулер енгізу негізінде өзіндік диалогтар құрады. 7.
Диалогты оқып,
оны таспадан тыңдатады.
8. Диалогты, ондағы
сөздердің фонетикалық дыбысталуының дұрыстығына және басқа
да паралингвисткалық құралдарды қолдана отырып өңдейді. 9. Оқушылардың диалогты толық түсініп, оны есте сақтауын қадағалап, ондағы таныс синонимдік үлгілерге кішкене өзгерістер енгізу үшін диалог мәтінмен жұмыс жүргізеді. 10. Басқа да типтік диалогтарды үйлесімді өңдейді. 11. Оқушылардың сөйлеуіндегі әр түрлі типтік диалогтар репликасын біріктіре отырып, сөздік тапсырманы шешуде, түпнұсқа элементтерін енгізу барысында сөйлеу ситуацияларына өзгертулер енгізіп отырады. 12. Тақырып бойынша шығармашылық диалогтар үшін сөздік
орнатылар тұжырымдайды. 13. Белгілі бір оқушылар үшін вербальды және вербальды емес тіректерді қолдануды ойлап табады. 14. Сұралып отырған оқушылар жұптарын және олардан сұратылатын сұрақтардың бірізділігін жоспарлайды. [22].
Өз бетінше диалог құруда мыналар тірек бола алады:
диалог үлгісінің мәтіні;
диалогтар түрін өзгерту үшін мұғалімнің сөздік нұсқасының мазмұны;
әрбір диалогқа қатысушының рөлдерін суреттеу;
дыбыссыз ойналған суреттер мен видеосюжеттер. 66
«Жоғарыдан төменге қарай» жолымен диалогқа үйрету оқушылардың қандай да бір себептерге байланысты диалог үлгісінің болмай қалуын болжамдайды. Мұнда бірнеше варианттар болуы мүмкін: 1.
оқушылар оқи алмауы және келтірілген үлгілерді қолдана алмауы мүмкін;
2.
сөйлеуде дамыту деңгейі біршама жоғарылағанда бірдей үлгілердің қажеті болмайды. 3.
болжамдалған диалог еркін диалогтың әр түрлілігіне қатысты болады. Біз тек қана диалогтың қолданылуын ғана емес, сонымен бірге әңгімені диалогтық формада оқыту туралы екенін ескерген жөн. Олай болса, тіпті диалогті тіректерінсіз диалогтық дағдылар мен қабілеттердің болуы әбден мүмкін.
Сонда бұл жағдайда нені жетілдіру керек? Негізгі сөйлеу қабілеттерінің бірнешеуін анықтайық: 1.
әр түрлі сұрақ қоя білу қабілеті; 2.
қойылған сұраққа түсінікті және бірізді жауап беру; 3.
әңгіме барысында әңгімеге өз қызығушылығыңызды, көңіліңізді және белсене қатысуыңды көрсете отырып, әр түрлі назар аудару репликаларын қолдану; 4.
келісу немесе келіспеу, күмәндану, қанағаттану, қанағаттанбау, өтініш, сыпайы қарсылық білдіру сияқты сөйлеу функцияларын әр түрлі амал- тәсілдермен қолдану. Көріп отырғанымыздай, техникаға оқытуда сұрақтарды қолдана білу біршама қиын. Мәселен оқушылардың сөздерін орын-тәртіп ерекшеліктерін есте сақтай алмау немесе көмекші етістіктерді дәл қолдану емес, дегенмен бұл мәселелерді жоғары оқу орындарында оқытудың дамыған кезеңіне дейін өзекті мәселе деп есептеуге болад. Таза тіларалық қарым-қатынаста аталған мәселелерде жанама сұрақтарды қолдану қиындығы да жиі туындайды. Тілдік олимпиадаларға, конкурстарға қатысуға мектепте және жоғары оқу орындарындағы тілдік тәжірибе анағұрлым қиындықтар туғызатын мыналар деп көрсетті:
ақпарат сұрап қана қоймай, әңгімені анықтап партнердің сөздік тапсырманы жете түсінуін жеңілдетеді. Керісінше, барлық анық жауап алатын қарапайым сұрақ тіпті оның ашу-ызасын келтіруі мүмкін.
сұрақтың көмегімен керекті жауап алуға, әңгіме түрін өзгертуге болады. Тек оқушылар ғана емес, сонымен қатар, жас мұғалімдер сұрақ қоя алмайды. Дұрыс қойылған сұрақ қажетті жауап алуда араңдатып, бүкіл әңгіме жолын өзгертіп, диалогқа қатысушылардың тең құқылы екенін және екі жақты тәуелсіздік пен қажетті талап деңгейін сақтай алады.
қажетті ақпарат алу барысында тіпті партнер көп сөйлемейтін және әңгімеге қолайсыз болса да сұрақ түрлерін логикалы жоспарлау қажет. Мағыналы сұрақтар қоя алу мәселесі оқушыларға қиындық туғызбау үшін мұғалімге не ұсынуға болады? 67
4.
мұғалім сабақ барысында анағұрлым мазмұнды, анық, мәселелі және шығармашылықты сұрақтарды қолданылуын қайта қарау. Мәнсіз сұрақтарды қолдануды болдырмау; 5.
шындықты да үйрету. Оқу тапсырмаларын шын өмір жағдайларынан, нақты әлеуметтік шарттардан және қажеттіліктерден бөлмеу. Оқу материалын түсіну, бұл материалды емтихан тапсыру құралы ретінде қолдану емес, ішкі жан дүниесінің орындалу тәсілі және шын әрекеттер үшін «өз-өзін өзгерту» кезеңінде болады; 6.
оқушыларды өз бетінше ойлдауға үйрету, мұғалімдерге сұрақтар қою; 7.
сұрақтардың қолдануды әр түрлі бағдарламасын құруды болжайтын шығармашылық ойындар мен тапсырмалар қолдану (ойластырылған сөздерді қолдана отырып, кейіпкерлерді табу ойыны, викториналық және әлеуметтік сұрақтар мен интервью жүргізу; өтілген материалдарды түсіну барысында өзара бақылауды іске асыру, аяқталмаған диалогтарды толықтыру); 8.
және топпен
талқылау, білгісі
келетін сұрақтар құрастыру тапсырмасынан бастау керек. Сонда ғана мұғалім мен оқушылар ортақ тапсырманы шешуші серіктестер болады. Ал өз бетінше шындық өмірге дайындыққа маңызды мәселелерді құралады. Диалогқа үйретуде партнер жауабына назар аудара алу мүмкіндігін құру, сондай-ақ, әр түрлі тілдік және сөздік құралдарды қолдану арқылы сөйлеу қызметін іске асыра алу мүмкіндігі үлкен рөл атқарады. Осы аталған дағдыларды тек диалогтық сөйлеуге үйретуде ғана емес, мәтінмен жұмыс істеу кезінде, лексикалық, фонетикалық, грамматикалық дағдыларды жүзеге асыруда қалыптастыруға болады. Кейбір тапсырмалар мен жаттығуларды сабақ кезінде үзіліс және разминка ретінде қолдануға болады. Ең маңыздысы бұл сөйлеу дағдысының өзгеруі жүйелі жүргізілуі керек. Жаттығуларды,тапсырма және тіректерді құрастыру мысалдары.
Мұғалім. Мен әр түрлі реплика, тұжырымдама, сұрақтарды есепке алатын боламын. Сендерге берілетін тапсырма осы аталғандарға жылдам әрі ойланбастан жауап беру керек. Бір ғана реплика бірнеше оқушыға қойылуы мүмкін, сондықтан жауаптардың қайталанбауы қадағалану тиіс. Реплика үлгілері: «Қалай жағдайың?», «Бүгін кешке бізбен бірге театрға бара аласың ба?», «Сіз осы кітапты бұрын оқыдыңыз, солай емес пе?», «Мына керемет пирогтың бір бөлігінен ауыз тиіңіз!»
Мұғалім: «Жұппен жұмыс істеу барысында бір-біріңе әр түрлі сұрақтар қойыңдар». Жауап беруші адам: «иә» немесе «жоқ» деген жауап бермеуі тиіс. Кімде-кім жауап берушіні осы айтқызса, сол жеңімпаз атанады.
Оқылған мәтін бойынша шын, жалған және мәселелі сұрақтар қойыңдар. Оларды жұппен және топпен талқылаңдар. Оларға ең қызықты тұжырымдамалар мен түсініктемелер ойлап табыңдар.
68
Викториналар құру, интервью, әлеуметтік сұрақ-жауаптар, пікірталастар, дөңгелек үстелдер, әр түрлі сұрақ-жауаптарды қолдана отырып, ойындыр құру.
Келісушілік, келіспеушілік, қанағаттанбаушылық сезімін білдіру үшін әр түрлі амалдар ойластыру. Оларды қолдана отырып, мини диалогтар құру. Оларды сыныпта ойнату. Берілген тірек-схема негізінде «Менің қазіргі кездегі экологиялық мәселелерге көзқарасым» атты тақырыпқа диалог құру.
Сөйлеу қабілетін бақылау және бағалау. Бақылаудың әр түрлі формалары мен түрлері бар. Бұл жағдайда мәселе тек бақылаудың ауызша түрінде болып тұрғаны анық. Бақылаудың ағымдағы, аралық және қорытынды түрлері бар. Алғашқы екі түрі жайлы шетел тілі сбағындағы дәрістерде айтылған болатын. Бұл жағдайда бақылаудың әр түрлі тілдік және сөйлеу қабілеті мен дағдыларын қамтитын кешенді түрі бар екенін айтып өткен жөн. Әдетте, баға ауызша сөйлеу дағдысын бақылауда мына түрде қойылады:
үйде дайындалған монологтар мен диалогтар үшін;
мұғалім сабақ үстінде беретін дайындалмаған монологтар мен диалогтар үшін.
Бағалау кезінде, сөйлеу кезінде лайықты, әрі оқушылардың дағдысын қалыптастыруда мағыналы мысал бола алатын бір-екі реплика үшін баға қойылуы мүмкін. Сөйлеу дағдысын қалыптастырудың қорытынды бақылауының маңызды мәселелерін қарастырайық: 1.
қорытынды бақылау монологтық және диалогтық дағдылар ретіндегі бақылауды қарастырады. Сондықтан, ереже бойынша емтихан алушы алдында бір уақытта алдымен монологтық тапсырманы орындап, кейін қойылған диалогтық тапсырманы бірге орындау үшін екі емтихан тапсырушы отыруы керек; 2.
оқу жылының соңында студенттерге күтпеген тапсырма болмас үшін бақылаудың тақырыптары мен үлгілерін алдын-ала анықтау қажет; 3.
талаптарымен қарастырылуы тиіс, ал жаттықтыру тапсырмалары қорытынды бақылауда алынатын тапсырмаларға ұқсас болуы тиіс; 4.
төмендегі тапсырма түрлерін қолданады: I бөлім. Емтихан алушы емтихан тапсырушылардың көңіл күйін көтеру үшін жалпылама сұрақтар қояды. II бөлім. Мұнда тапсырмалардың әр түрлі нұсқалары болуы мүмкін, бірақ олардың барлығы емтихан тапсырушының әрқайсысының монологтық сөйлеуін ұйғарады. Тірек мазмұнының бар болуы міндетті болып табылады. Халықаралық олимпиада және Бүкілресейлік ағылшын тілінен олимпидасы емтихандарының материалдары негізінен бірнеше ұқсас мысалдар келтірейік: 69
Жарнама құралдарының ішінен тартымды болып көрінетін ел / қаланы таңдап алу керек. Сіз өз таңдауыңызды дәйектеп, жюри мүшелерін сонда баруға көндіруіңіз керек.
емтихан алушының өзі жасады деп ұйғарайық. Нұсқау: 2-3 суретті таңдап алып, оларды қайда және қашан түсіргеніңізді, неліктен сол сәтте осы жерді, адамдарды, сол сәтті есте қалдырғыңыз келгенін айтып беріңіз.
Емтихан тапсырушыға өз пікірін дауыстап айту ұсынылады (монолог ұзақтығы 5 минут). Нұсқау: «Адамдарды күрт өзгерткен XX ғасырдың ең маңызды оқиғалар қатарынан қайсысын тап айтар едіңіз?», «XXI ғасырда біздің өміріміз анағұрлым жақсарды деп айтуға бола ма?», «Жақын арада біздің өмірімізде қандай өзгерістер болуы мүмкін? Ол өзгерітер ең алдымен экологияға, өмір сүру салтымызға, сәнге, көлікке, білімге және т.б. әсер етуі мүмкін бе?» III бөлім. Ереже бойынша емтиханның берілген бөлімі партнермен сөйлеу әрекеттестігін бақылауға, сонымен қатар, әлеуметтік сөйлеу біліктілігінің қалыптасу деңгейіне бағытталған. Ең жоғары балл мына аталғандарды көрсете алғандарға қойылады: -
орын алып жатқан мәселелерді бірге шеше алу дайындығы; -
шыдамдылық; -
ортақ бағыт табу біліктілігі мен ойлы мәлімеге келу дайындығы; -
сөйлеу түрінің әр түрлілігі; -
ақпарат беру және алу тәсілдерінің әр түрін қолдану мүмкіндігі; -
бағытының сауатты дәлелдемесі; -
әр түрлі бағыттарды қолдана отырып қажетті қорытындыға жету мүмкіндігі. Оқушыларға мына жағдайда төмен балл қойылады: -
егер партнер репликасына дәлме-дәл жауап бере алмаса; -
егер жауап беруде біркелкі және шектеулі сөздік қорын көрсетсе; -
партнерді әңгімеге тарта алмаса; -
екі жақты теңдікті сақтамай өз пікіріне көндіре берсе және т.б. Емтиханның үшінші бөліміне арналған тапсырма үлгісі (3-ші ағылшын тілінен Бүкілресейлік олимпиада материалынан):
Екеуіңіз бірге бара жатқан досыңыздың туған күніне ортақ сыйлық алуыңыз керек. Сіздің таңдауыңыз мына суретте көрсетілген 3 заттың біреуі болуы тиіс. Өз таңдауыңызды жасап, неліктен дәл осы затты таңдағаныңызды партнерыңызға және басқаларына түсіндіріп беріңіз. Оның ұсыныстарын тыңдаңыз. Өз партнерыңызды сіздің таңдауыңыздың дұрыстығын дәлелдеп көріңіз, кейін ортақ шешімге келіңіз. Бүкіл емтихан әрбір емтиханға қатысушы жұп үшін 15 минутқа есептелген Бүгінгі таңда білім беру жүйесін дамытпалы оқу технологиясына ыңғайлау қажеттілігі туды. Дамыта оқыту мен жеке тұлғаны қалыптастыру идеясын жүзеге асыруға мүмкіндік беретін Ж.Қараевтың «Оқытудың үш 70
өлшемді әдістемелік жүесінің педагогикалық технологиясы». Ағылшын тілін оқытуда бұл технологияның басты тиімділігі:
Үш кезең арқылы өздігінен үзіліссіз білім алуға ынталандырады;
Тілдік категориялардың лексика-грамматикалық құрылымын игертіп, ауызша, жазбаша тілді қолдану аясын кеңейтуге мүмкіндік береді;
Оқушы әрі талдай, әрі салаыстыра отырып, негізгі білімді өздігінен меңгертуге әрекеттенеді. Ағылшын тілінен оқушының білім сапасын жетілдірудегі жетістіктер деңгейлеп оқыту технологиясында жүйелі әрі үзіліссіз дамытуды көздеген төмендегідей жұмыстар құрылымымен іске асады. 1.
Жаңа тақырыпты өткен тақырыппен байланыстыра отырып ұғындыру әрекеті. 2.
деңгей). 3.
Тест тапсырмалары. 4.
Өзіндік жұмыс. 5.
Қатемен жұмыс. 6.
Көп деңгейлікті бақылау жұмысы. 7.
Рейтинг, мониторинг арқылы білім деңгейін сараптау. Саралап деңгейлеп оқыту технологиясы – оқушылардың білім сапасын арттырудың негізгі кепілі.
әр тақырыптың І деңгейінің тапсырмаларын міндетті түрде және дұрыс орындағаны үшін «сынақ» алу арқылы, әр оқушы пән бойынша 100% үлгеруіне кепілдік алады.
әр тақырып бойынша қорытынды баға оның қабілеті жеткенше еңбектеніп, жинаған ұпайына сәйкес қойылады.
Оқушыға қабілеті жететін саласынан дарынын ашуға жағдай жасалады. Оқытудың үш өлшемді жүйесінің педагогикалық технологиясы оқытуды ізделендіру мен демократияландыру жағдайында өздігінен дұрыс шешім қабылдай алатын, өзін-өзі жетілдіріп өсіруші, өзін-өзі тәрбиеленуші тұлғаны қалыптастыруды көздейді.Технологияның жетістіктеріне дәлел ретінде 6- сыныпта «Gardening in England» тақырыбына өткізген сабақтың үлгісін ұсындым. Theme: “Gardening in England” The objectives of the lesson. 1.
improve hearing skills. 2.
To develop visual and memory attention, thinking. 3.
?To teach to understand and love nature. Types of lesson: Getting new information Visual aids: Level cards, pictures, a textbook, interactive board.
71
Procedure of the lesson. Organization moment:
What season is it now?
What month is it now?
What is the weather like today? Stage 1. Revision of the previous material “Kazakhstan Teenagers”. Questions: a)
At what age do people vote in Kazakhstan? b)
When do children finish school? c)
At what age can a teenager drive in Kazakhstan? d)
At what age can a teenager get a part-time job? Grammar
Give the rule of the Past Continuous Tense and explain in what way this tense is formed second stage. Stage 2. Presentation of the material Warm up. 1. Find the words: ADNTRG – EETR – ORWFLE – GEERBATLV – 2. Vocabulary:
Water [wa:tә] –
Whitewash [waitwoS] –
Prune [pru:n] –
Garden [ga:dn]
Gardener [ga:dәnә] –
Gardening [ga:dniή] – 3. Discuss the following questions in groups: 1) Do like flowers? 2) What kind of flowers do you have? 3) Do you enjoy growing the flowers? 4) Do you want to be flowers? 4. Gardening in England. England is famous for its gardens and most people like gardening. Flower shows and vegetable shows are popular in England. At these shows gardeners get prizes for the most beautiful flowers and the biggest vegetables.
The process of growing plants is more important to a lot of gardeners than looking at flowers or eating vegetables. Stage 3. Level tasks Level I. 1. True (T) or false (F). a.
72
b.
Flower shpows and vegetables shows are not popular in England … … . c.
At these shows gardeners get prizes … … . d.
Looking at flowers or eating vegetables is more important to a lot of gardeners than the process of growing plants … … . 2. Put the words in the correct order. Were/yesterday/what/doing/you/at/3/o’clock? Was/watering/flowers/I Enjoy/I/working/in/the/garden/mother/my/was/the/flowers/watering 3. Translate the sentences. a) Әселдің бағы бар. в) Оның бағында әртүрлі гүлдер өседі. с) Әсел бағында жұмыс істегенді ұнатады. Level II 1. Chose the right form. a) Mike met/was meeting Omar at 3 o’clock in the afternoon on Monday. b) Omar’s father planted/was planting trees st that time. c) Asel whitewasheb/was whitewashing the fruit trees at that time. 2. Complete the crossword with the words of gardening.
Level III 1. The method of Cinguain Nature. Beautiful, Green. Think, Pollute, Protest. Oh, Nature, how you are beautiful people … . 2. Write “Gardening in my school” Giving home task: Your project. Mother Nature wants your help [23].
G O R W
|