ТАҚЫРЫП. ҚАЗАҚ ДАЛАСЫНЫҢ САЯСИ ОЙЫНЫҢ ТАРИХЫ

26
Бабамыздың «Ғылымды  топтастыру  жəне  анықтау  туралы  кітап» деген
еңбегін  дүниежүзі  ғалымдары  жоғары  бағалады. XI-XII ғасырларда  ол  көне
грек, латын жəне т. б. тілдерге аударылып əлемге баян болды. Батыстың кейінгі
зерттеушілері  бұл  трактатты  орта  ғасырдағы  ғылымның  энциклопедиясы  деп
атады.Əл-Фарабидың  бай  мұрасы  Шығыс  халықтарының  саяси  санасын
жетілдіріп, сан  ғасырлар  бойы  ғылымның  əр  түрлі  салаларын  дамытуға  игі
əсерін тигізді.
Қазақ  халқы  ірі ойшылдарының біріне Қожа  Ахмет Йассауи (1093-1157)
жатады. Оның  басты  шығармасы «Диуани  Хикмет». Ол  еңбегінде  əділдікті,
имандылықты, шыншылдықты, мейірімділікті жырлайды.
«Ғаріп  пақыр, жетімдердің  көңілін  көтер, Қамқоршы  бол, жаныңды  да
пида  етер», - деп  қара  халықтың  қамқоршысы  болуға, адамгершілікке
шақырады.
«Көңіл  бөлмей  дүниеге  адамдықтан  кешіңдер, Халықты  сүйген  адал
құлдар  халайықпен  бір  болар», - деп  адал  басшы  халқымен  бір  болып, соның
тілегін тілеу керектігін баса айтады.
Жүсіп  Хасхаджиб  Баласағұни (1021—1075) - аты  əлемге  əйгілі  акын,
фəлсафашы, қоғам  қайраткері  болған. Оның  өмірбаяны  туралы  деректер  аз.
Жүсіп туралы мағлұматтарды біз оның негізгі еңбегі «Кұтадғу білік» («Бақытқа
жеткізуші  білік», кейбіреулер «Бақыттылық  жəйлі  ілім» деп  те  аударып  жүр)
дастанынан білеміз. Бұл еңбектің ерекшелігі - ол сол кездегі ресми араб тілінде
емес, өзінің ана тілі - түрік тілінде жазылғандығы. Ол, біріншіден, араб, парсы
тілдерін  жете  білетін  Жүсіптің  өз  еліне, өз  тіліне  деген  сүйіспеншілігін,
ұлтжандылығын  білдірсе, екіншіден, сол  кезде  Орта  Азияда  билік  құрған
қарахандықтар əулетіне (династиясына) түсінікті болу үшін жазылса керек.
Жүсіп дəуірінде қарахандықтардың жеке өлке билеушілері өзара билікке
таласып  бастары  қосылмады. Сондықтан «Кұтадғу  білікте» мемлекетті
орталықтандыру, оның  бірлігі, мемлекетті  басқару  мəселелеріне  басым  көңіл
бөлінген. Ол - тек  саяси  трактат  қана  емес, онда  өмірдің  мəн-мағынасына,
адамның  тағдыры, оның  қоғамдағы  орны  мен  рөлі, халықтың  мінез-құлқы,
салт-санасы, əдет-ғұрпы  жəне  т.с.с. туралы  көзқарастар  жинақталған  үлкен
шығарма. Ол  шындыққа, бақытқа  жетудің  адамгершілік  жолдарын  іздейді.
Əділет, ақыл, рақымдылықты  жырлайды. Өмірде  əділ  заңды, еркіндікті
аңсайды.
Қазақ  халқының  тарихында  өшпес  із  қалдырған  хандар  да  бар. Оларға
Қасым, Есім  хандар  жатады. «Қасым  ханның қасқа  жолы», «Есім  ханның ескі
жолы» деп  халық  олар  жасаған  заң, тəртіптерді  көпке  дейін  ұмытпаған. Бірақ
өкінішке  орай, олар  бізге  дейін  жетпеді. Ал  Тəуке  ханның «Жеті  жарғысы»
негізінен  сақталған. Жəңгірдің  баласы  Тəуке  хан 1680 жылы  таққа  отырғанда
қазақхандығының  ішкі  жəне  сыртқы  саяси  жəне  экономикалық  жағдайы  ауыр
еді. Ру  басылар, сұлтандар  өзінше  бөлек  билегісі  келді. Орта  Азия
билеушілерімен 
қарым-қатынас 
тұрақсыз 
еді. Мұның 
бəрі 
қазақ
мемлекеттігілінің  тұтастығына, сыртқы  шапқыншылықтан  қорғануға  нұқсан
келтірді. Сондықтан  хандық  өкімет  билігінің  беделін  көтеріп, ақсүйектердің
бөлініп, оқшаулануынтоқтату, халықты біріктіру үшін Тəуке хан «Жеті жарғы»

27
деп аталған қазақ əдет-ғұрып заңдарының жиынтығын жасатты. Онда құқықтық
тəртіп  пен  мемлекеттік  құрылымның  негізгі  принциптері  айқындалды. Атап
айтқанда, жер дауы, жесір дауы, құн дауы, мал-мүлік дауы, ұрлық, айып, жаза,
салық жəне т. б. қаралады. «Жеті жарғы» нормалары  даулағандау-дамайларды
тежеп, рулар арасындағы  тартыстарды  бəсеңдетті, қоғам  ішіндегі  ала  ауыздық
азайып, ел  бейбіт  өмір  сүрді. Тəуке  хан «Халық  кеңесі» мен «Билер  кеңесін»
тұрақты  орнаған  ретінде  қалыптастырып, рөлін  арттырды. Өз  кеңесінде
халықтың  өзекжарды  мəселелерін: көші-қон, ел  тыныштығы  мен  бірлігі,
сыртқы жаудан қорғану жəне т.с.с. жүйелі түрде талқылап отырды.
Сонымен қатар, Тəуке хан қазақ қоғамына түбегейлі өзгерістер əкелген ірі
реформатор болды.
Қазақ  халқына  мəңгілік  мұра  қалдырған, аты  аңызға  айналған  ақын,
жырау  Асан  Қайғы  Сəбитұлы  (XIV  ғ.  аяғы  –  XV  ғ.  басы).  Ол  алғашқы  қазақ
хандары  Керей  мен  Жəнібекке  ақылшысы  жəне  саяси  кеңесшісі, жас
мемлекеттің жалынды жаршысы, ұраншысы болды. Хан мен қарапайым халық
арасында  игілік  үшін  талас – тартыс, дау-жанжал  туғанда, оны  ушықтырып,
өрбітпей  реттеудің  жолын, «ымыраға  келу» теориясын  ұсынған. Ол  еліне
мəңгілік азық боларлық жері шүйгін, ырысы мол қоныс, сыртқы жаудан қорған
боларлық қолайлы жер – «Жерұйықты» іздеген, халқының болашағын ойлаған.
Асан  Қайғының  мұндай  жерді  іздеу  əйгілі  утопиялық  социалистер  Томас
Мордың «Утопиясы» мен  Т. Кампанелланың «Күн  қаласындағы» саяси
идеялармен үйлесіп, жымыңдасып жатыр.

жүктеу/скачать 0,62 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: