Байланысты: Қазақтардың рухани әлемі әл-Фарабиден Абайға дейін
3 Әлемнің рухани-адамгершілік тәжірибесі: қазақ хандығы кезеңінің қалыптасуы (X V –X VIII ғғ.) 123
Деректерге қарағанда, біздің дәуірімізге дейінгі бірінші мың-
жылдықта өмір сүрген сақтар мен ғұндардың мәдениеті жоғары
деңгейге жетіп, темір қорытып, қару-жарақ, сауыт-сайман жасау
ісінде таңқаларлық дүниелер келтірді. Олардың төл жазуы, әдеби
тілі болды. Десек те, сақ, ғұн тайпаларының ең асыл қазыналары
болып саналатын рухани байлығы – ауыз әдебиеті толық күйінде
емес, қысқа-қысқа үзінділері ғана сақталған. Олардың өзі аңызға
айналған тарихи тұлғалар шеңберінде өрбиді. Сақтар мәдениетті
басқа жұрттардан үйреніп қана қоймай, өздері де өзгелерге
айтарлықтай өнеге көрсетеді. Сақ заманының мәдениеті, тарихы,
аңыз-әфсаналары, наным-сенімдері, әскери құрылымы жөнінде
жазылған С.И. Руденконың еңбегі көп жайды аңғартады [6, 177 б].
Сақ мәдениетінен нәр алған софист Леонтийдің қызы, импера-
тор Екінші Фиодосийдің жұбайы, грек жазушысы Элия Евдокия
естелігінде былай деп жазады: «Мен Скифиядан құстың тілін жору-
ды, дыбыстан нышан тануды білдім, бұған қоса жан-жануарлардың
шұбырынды ізінен сыр тартуды үйрендім, болашақты болжайтын
абыздардың ұлы сарынын, ағаш төсек пен құз-қияның теңселгенін,
әлде қашан көз жұмған адамдардың моланы күңіренткен үнін,
киіз үй сықырлауығының сықырын, адамдардың құйқылжыта
шырқаған құдірет әндерін, тұла бойыңды кернеп тасқындаған
сезімді көкірегіме қонақтатып келдім» [7].
Көне түркі тайпаларының арғы аталары болып саналатын
ғұндардың жырлары, ерлік дастандары, аңыз-әфсаналары әдебие-
тіміздің ежелгі мұралары болып саналады. Өкінішке орай, сақ дә-
уірінен кейін тарих сахнасына келген ғұндардың әдебиеті біздерге
толықтай келіп жетпеді. Бүгінгі күнге жеткен қысқа-қысқа үзінділер
аз да болса сол заманның рухани байлығынан сыр шертеді.
Ғұндар туралы деректер қытай жылнамаларында көптеп жа-
зылған. Қытай тарихшыларының көшбасшысы Сыма Цяннан ба-
стап Бань-Гу, Фай Е атты авторлар Орта Азияда Мекен еткен ғұндар,
үйсіндер, қаңлылар және басқа да түркі тайпалары жөнінде дерек-
тер келтіреді.
Осы аталған қытай жылнамашыларының еңбектерін орыс
тіліне аударған Н.Я. Бичуриннің еңбегі орасан [5, 40 б]. Қытай мен
ежелгі түркі тайпаларының ара қатынасынан мол мәлімет беретін
бұл аудармадан аздап болса да көне ғұндардың ауыз әдебиеті
үлгілерін кездестіруге болады. Ғұндар жөнінде біраз еңбек жа-
зып, олардың тарихнамасына зор үлес қосқан Н.А. Аристов,
В.В. Бартольд, Л. Гумилев, К. Акишев, С. Аманжолов, А. Аманжо-
лов, Ә. Марғұлан, Н. Келімбетов, С. Өтенияз сынды ғалымдардың