Бастауыштан кейін қойылатын сызықША
жүктеу/скачать 167 Kb. Pdf көрінісі
|
15-лекция
| Қазақпын. Өзіңіз де қазақсыз ба? - деппін сасқанымнан. оның
қазақша сөйлеп тұрғаньн да ескермей. — Әрине. Бұл жақта неғып жүрсіз, ойбай-ау? (Т.Ахтанов.) Автор сөзі төл сөздің ортасьнда тұрса, екі жағынан сызықша қойылады. Мысалы: —
қадала қарап. —
СӨЙЛЕМДІ ЫҚШАМДАП КОЛДАНУҒА БАЙЛАНЫСТЫ ҚОЙЫЛАТЫН СЫЗЫҚША
"Ата — бәйтерек, бала — жапырақ" немесе "Әкеден — ақыл, Анадан — мейір" сияқты мәтелдердің айтпақшы ойы, берер үлгі-өнегесі түсінікті, бірақ сөйлем құрылысы жағынан толық емес, сөйлем мүшелерінің біразы түсіріліп айтылғаны көрініп түр. Ауызекі тілде де, жазба тілде де айтатын ойды шұбыртпай, аз сөзбен көп мағына білдіріп, сөйлемдерді ықшамдап, сөзді үнемдеп қолдануға болады. Мұндай сөйлемдер әсіресе қанатты сөздерде, макал-мәтелдерде, поэзияда кейіпкер монологінде жиі кездеседі. Сөйлемдерді ықшамдап колдану үшін сөйлем мүшелерінің кейбіреуі түсіріліп айтылады. Бірақ одан сөйлемдегі ой да, оның көркемдігі де бұзылмай, керісінше, ықшам да ыңғайлы, қолдануға икемді болуы керек. Мақал-мәтелдер осы талапқа жауап береді. Ал қай мүшені түсіріп қолдану автордың сөз қолдану, ойды жеткізу тәсіліне байланысты. Ауызекі сөйлеуде түсіріліп айтылған сөздердіц орнына мағыналық ерекшелеуші кідіріс жасалады да, жазғанда ол жерге сызықша қойылады. Мысалы: Шәкірттің — ұлдан, ұстаздың әкеден кемдігі бар ма? (Ж. Тұрлыбаев.) Бұл сөйлемде алдымен анықтауыш айтылмай, келесі баяндауышқа сыйыстырылып тұр, сол арқылы сөйлемге нақыл сөзге тән леп қосылған деуге болады. ҚОС НҮКТЕ
а) Қос нүкте алдымен бірыңғай мүшенің алдында келген жалпылауыш және жалпылауыш мәнді сөзден кейін қойылады да, жалпылауыш сөздің мағынасын ашып көрсетін тұрады. Мысалы: Абай жігіттері: Жиренше, Ербол, Базаралы, Мырзахандар да сол қонақ тосушылардың тобында жүр (М. Әуезов). ә) Түсіндірмелі салалас құрмалас сөйлем күрамындағы бірінші жай сөйлемнің мазмұны екіншісінде анықталып, ашылып
берілетін салаластардың арасына қос нүкте қойылады. Мағына екінші сөйлем арқылы түсіндірілетін болғандықтан, мүндай сөйлемдер түсіндірмелі салалас құрмалас леп аталады да, қос нүкте келесі сөйлемге сілтеп нұсқайтындай мәндегі қызмет атқарады. Мысалы: Манат келесі хатын оқыған: мұнда Тоқтар жарақатының жазылып қалғанын, тәуір болғанын жазыпты (С.Мұратбеков). Хат мазмұны екінші сөйлемде айқындалып түр. б) Автор сөзі төл сөзден бұрын келсе, автор сөзінен кейін қос нүкте қойылады. Мысалы: Мені көріп қалған жерде: — Нәзира айналайын, сен біздің үйге неге келмейтін боп кеттің. Үйге жүр, — деп, үйіне ертіп әкелді (Т. Ахтанов).
ЖАҚША а) Сөйлемдегі негізгі ойды немесе бір сөйлем мүшесін айқындап, дәлелдеп, қосымша түсінік беру үшін қолданылатын қыстырма мәнді сөз, сөз тіркесі не сөәлем жақша алынады. Оның сөйлемнің басқа тыныс белгісіне қатысы жоқ. Мысалы:
берген жіпті алып тоғайға отынға аттанатынбыз. Елден келген жүктеу/скачать 167 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|