Лекциялар жинағЫ 6В01404 «Кәсіптік оқыту»

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ 
ХАЛҚАРАЛЫҚ ТАРАЗ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ИНСТИТУТЫ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
«Композиция негіздері» пән бойынша 
ЛЕКЦИЯЛАР ЖИНАҒЫ 
6В01404 – «Кәсіптік оқыту» білім беру бағдарламасы бойынша 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Тараз 2021ж. 

1-дәріс 
«Композицияға» түсініктеме беру. Композиция заңдылықтары. 
Композиция ол - өнер саласындағы басты білімдердің бірі. Композиция 
(латын тілінде compositio) дегеніміз - шығарма, құрылыс, структура. 
«Композиция» түсінігі 2 жағдайда қолданылады: өнер шығармашылық 
процесінде және арнайы бір шығарманы қорытындылап мән беріліп, сапасы 
жағынан бекітілгенде. 
Композицияның қазіргі замандағы мәні - көркем шығармашылықты 
тұрғызу, жинақтау, топтастыру, қорытындылау, шығармашылық өндірістерінде 
қолданылуынан пайда болған гармоникалық сапа. 
Композицияға 
тек 
«сұлулық 
заңдылығын» 
қолдана 
отырып 
құрастырылған структуралар, шығармашылықтар кіреді. 
Композицияның туындауына басты қызмет ететін ол - ой. Суретші 
көптеген ізденістерден өтіп, нақты бір формаға тоқтауы үшін, оны тағы бір 
шолып ойластырады. 
Белгілі бір зат композициясын ойластырар алдында, оның басқа бір зат 
арасындағы арнайы зерттеп алу керек. 
Ортақ көркем сурет шығармашылығының шешімі мына факторларға 
бағынышты: заттың функционалдық немесе декоративтік мәндерінің қайсысы 
басым, ол зат күнделікті қолдануға немесе арнайы бойынша қолданылуы. 
Дизайнер затты жобалай отырып, оның конструкциясы мен структурасының 
және көркем бейнесінің өзара үйлесімді қатынасуын ойластыруы қажет. Жақсы 
ойластырылып құрастырылған композиция шығармашылық ойды анық және 
мәнерлі көрсетеді. 
Композицияның сапалы жағы нақты шығармашылық процесінің шешімі 
пішін түрлерінің көркем ұйымының жиыны, яғни заттар ортасын, келесі 
категориялар арқылы сипаттауға болады: пішім біркелкілігі, тұтастылығы, 
композициялық бірлестік, пропорциялылығы, тектоникалығы, масштабтылығы, 
айнала-орталық сәйкестігі. 
Мұндай шығармалар ғажаптық категориясының гармонды жауаптарының 
әр түрлілігін білдіреді. 
Гармония немесе гармонды (грек тілінде harmonia) - қатынас, 
жанжақтылық, спецификалық бірлестік, ықшамдылық. Көркем өнерде ол-
көркем шығармашылықтың компоненттерінің органикалық байланыспен. 
Сондықтан, көркем ұйымдастырылған немесе гармоникалык пішін шығарма 
өнері - ол жанжақты гармоникалық жетістігі бар пішім; сыртқы да ішкі, бүтін 
жөне бөлшегі, айнала қоршаған ортамен байланысты. Шығарманың көркем 
бағалануы олардың жинақы, бірлесті болуынан көрінеді. 
Пішім бірлестігі және мазмұны - көркем шығармада ең басты 
заңдылықтарының бірі. Ол қандай да бір шығармашылық өнердің эстетикалық 
бағалылығын, органикалық мақсатын негіздейді. Бірлестік ол пішім сәйкестігі 
және функционалды жоспарлануының мазмұны; екіншіден: эксплуатациялық 
жоспардағы (айнама ортаның әсері); үшіншіден: кейіптілігіне байланысты. 

Заңдылықтардың басты талабы - ол қандай да бір шығарма аяқталған 
және де оның конструктивті көркем бейнені ешбір қарама-қайшы бөліктері 
болмауы керек. 
Композиция үйлесімді болуы - мына шарттарға байланысты: ешбір 
бөлшегі 
алынып 
тастамауы 
немесе 
алмастырылмауы 
бөлшектердің 
орыналмаспауы ешбір басқа элементтердің қосылмауы. Басқа заң 
талаптарының бірлестігі бүтін құрылыс системасына байланысты айтылған. 
Композиция әрқашанда бөлек бөлшектерден тұрады. Олардың үйлесімді және 
бір біріне бағынышты болуы гармоникалық бірлестігін жасалуына қажет. 
Гармоникалық шығарманы жасау үшін олардың басты бөліктерінің 
қосымша бөліктерімен үйлесімді болып тұру ортасын табу керек. 
Заттық мәнерлілігіне байланысты оған көрермен көңілі аударылады. 
Өндірістік шығармада да бірлестік немесе пішім мен мазмұн ұйқасты 
арақатынасы эмоциональды аспекті пішім шешімі, кейіпті сапалы бұйым 
құрылуына әкеліп соғады. Заттың тура дұрыс мәнерлі кейіпті шешімін табуы - 
көркемдік әдістермен оптимальды деңгейге қол жеткізу, барлық көз қарастарда 
зат тұтастылығын, адам өнеріне қажетті көмегі қоршаған ортаны жақсы 
қабылдап өзін өзі келбетті көрсетуі. 
Композициялық бірлестік тұтастылық заңдылықтарында: тұтастық 
композицияға тән қасиеттердің бірі. Әрбір көркем шығармада оптимальды 
арақатынасымен бөліктерінің өзара қатынастарын тауып отыру керек. 
Түтастықтың басты белгілері: 
•
Шектеулік — ол заттың орналасқан айнала қоршаған ортадан 
ерекшеленуін нақты көрсету; 
•
Шешімнің өз орнынан бөлінуі; 
•
Үйлесім – әр түрлі бөлшектердің үйлесімі, өлшем мен пропорция 
сәйкестігі; 
•
Жинақтылық - көлемді бөліктер мөлшері бір уақытта қабылданылуы. 
1. Тұтастық жетістігі шарттарының басты талабы — ең бастысы 
абсолютті ірі көлем масштаб тізбегі бойынша шешім келтіруі керек. Ал 
қосымша бөліктері ұсақ, кіші мөлшермен бірігуіне бағынуы. Мысалы, кітап 
қабы немесе афиша, т.с.с. басты жазулар үлкен шрифтті әріптерімен, ал 
қосымша жазулар одан кіші шрифтпен теріледі. 
2. Екінші нәтиже - композиция бірлестігінің тұтастық жетістігінің екінші 
шарты: бастысы — композиция орталығында, ал басқа бөліктері олар 
асимметриялы пішімді және үйлесімді сиымды, оған деген тартылыс болуы 
керек. 
3. Үшінші шарт: ортақ көлемді - кеңістікті зат структурасының логикалық 
құрылуы, ортақ пішімдеріне және оның бөлек бөлшектерінің пішімдерінде. 
4. Төртінші шарт: барлық элементтерінің жалпы стилистикалық 
шешімдерінде. Бұл жерде пішімнің барлық бөліктерінің пластикалық 
шешімдері туралы айтылған. 
Барлық қолданылған бағыттар (пластика, ырғақтылық, қатаңдылық, 
нәзіктілік) барлық элементтерінде қолдану керек. 

Егер де бұл шарт орындалмаса, жоғары айтылғаы шарт қолданғанымен 
композиция тұтастығы бұрылады, бөлек элементтері бір бірімен ұйқасып 
жоғалтады.