Мәдениеттану Публикация учебных и научных материалов презентаций в Pdf формате на веб- ресурсах КазНУ

1. Мәдениет анатомиясы
2. Заманауи мәдениеттанудағы типологиялар
 
НЕГІЗГІ БӨЛІМ 
1 сұрақ. Мәдениет анатомиясы. 
Мәдениет анатомиясы дегеніміз ең алдымен мәдениет типологиясы 
болып табылады. Бұл жерде тип дегеніміз ежелгі грек тілінен үлгі, пішін, 
модель яғни мәдениеттің түрлері, үлгілері, модельдері туралы білім болып 
табылады. Жалпы алғанда мәдениеттер типіне келетің болсақ әлемдік 
мәдениет екі типке бөлінеді біріншіден шығыс мәдениетті, батыс мәдениетті.
Батыс мәдениеттінен бастасақ батыс мәдениетті қазіргі кекзде әлемде 
үстемдік етіп тұрған өз үлгілерін әлемге таратып тұрған мәдени тип. Батыс 
мәдениеттінің негізгі ұғымы бұл әрине белсенділік бұнын рәмізі Гетедегі 
Фауст бейнесі, Фауыстын мақсатты жұмақ аспанда емес жер беттінде, жер 
бетін гүлденген баққа айналдыру. Бұл үшін не керек, бұл үшін батыс 
мәдениеттінің идеясы бойынша ең алдымен білім, ғылым, техника яғни 
табиғатты өркендету қажет бұл жағынан батыс мәдени типі үлкен 
жетістіктерге жетті, оған қазіргі технологиялық әлем, технократиялық 
түсініктер жатады. Батыс мәдениеттінің тағы бір ерекшеліктері оның 
дарашылдығы, жекелігібатыс мәдениеттіңде әрбір адам өзі үшін, «егер мен 
өзім үшін болмасам кім онда мен үшін?» дейді батыс адамы, бірақ 
адамдардың арасындағы мәселелер пайда болса онда жеке дара адамдардың 
арасындағы қарым қатынас батыста құқық арқылы реттеледі, батыс адами 
мәдени типінде адам өз құқықтарынын бір бөлігін өз еркіменен мемлекетке, 
құқыққа береді. 
Келесі мәдени тип ол шығыс мәдени типі, егер батыс матералды 
мәдениеттерге үлкен жетістіктерге жеткен болса шығыс рухани 
мәдениеттерге үлкен жетістіктерге жетті. Барлық әлемдік діндер шығыста 
пайда болды тіпті сонын ішінде батыстын діні христиандықта таяу шығыста 
қалыптасты шығыс мәдениеттінде адам қашанда қоғамшыл, қоғамнан тыс 
адам өмір сүре алмайды. Егер батыста пәле басқадан келетін болса, шығыста 
пәле адамның өзінде, адам өзіндегі нәпсі құмарлықтан арылып 
Құдайға,жаратушыға қосылуы керек бұл тек қана ерекше бір рухани 
дамудын нәтижесінде қалыптасады. Әрине біз шығыс мәдениетті батыс 
мәдениетті деп айтып отырғанымен олардың айырмашылықтарын абсолютке 
айналдырып жібермеуіміз керек.
Қазақтың ұлы ақыны, ойшылы Олжас Сүйлеменов өте тамаша айтқан 
«Шығыста жоқ, батыста жоқ тек қана күнің атуы мен батуы бар» әсіресе 
қазіргі әлемде шығыс пен батыс арасында ерекше синтез қалыптасты мәдени 
типология тек қана шығыс және батыспен шектелмейді, тарихи типология да 
өте маңызды болып табылады. Мынандай тарихи типтерді атап өтуге болады:
1. Архаикалық ежелгі мәдениет 
2. Шығыс өркениеттері 
3. Антикалық өркениет 
4. Орта ғасырлық мәденеит немесе өрекениет 

5. Жаңа заман мәденеитті және қазіргі заман мәденеитті еңді біз мәдени 
типология туралы айтқанда, мәдениет анатомиясы туралы айтқанда белгілі 
бір мәдени толқындар туралы, өркениеттік толқындар туралы айта кетуіміз 
керек.
Жалпы өркениеттің үш толқыны болды: бірінші аграрлық толқын, 
аграрлық мәдениеттердің пайда болуы; екінші толқын бұл өнер кәсіптік 
өндірістік толқын бұл негізінен батыс елдерінде басталған және қазіргі 
заманда бүкіл әлемді қамтып отырған бұл ақпараттық толқын. Ақпараттық 
толқын заманында біз сіздермен өмір сүрудеміз.
Бүгінгі күнің тарихи мәдени типтеріне келетің болсақ, бұл негізінен 
Хантигтон деген АҚШ ғалымы қарастырған ол сегіз өркениетті атап өтеді:
1. Батыс өркениетті
2. Проваславиялық өркенниет
3. Латын американ өркениетті
4. Ислам өркениетті
5. Конфуцияндық өркениет
6. Оңтүстік Азиялық немесе Буддалық өркениет
7. Қиыр шығыстық негізінен синтоистік өркениет
8. Африкалық өркениет.
Қазақстан осы өркениеттердің ішінде өзінің сенім нанымдары бойынша 
ислам өркениеттіне жатады. Қазақстан үш өркениеттің тоғысқан жерінде 
ислам өркениеті, конфуциялық өркениеттің және проваславиялық 
өркениеттің тоғысқан жерінде орналасқан.
Тарихи-мәдени қозғалысты мәдениеттану дүниежүзілік та-рихтан 
басқаша қисынмен зерттейді. Оның алдыңда оқиғалар мен тарихи 
деректердің тізбесін жасау мақсаты түрған жоқ. Ол осы тарихи-мәдени 
процестің қисындық модельдерін бейнелеу-ге тырысады. Егер біз 
дүниежүзілік тарихқа осы сипатта назар аударсақ, онда адамзат дамуында екі 
бағыт бар екендігін бай-қаймыз. Біріншісі, табиғатты меңгеру арқылы 
өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастарды өркендетумен, білім мен 
техника-ның дамуы нәтижесінде қалыптасатын өркениетпен байланыс-ты. 
Өркениет заманы адам өміріне машинаның жан-жақты енуімен, тіпті 
адамның руханилығының қүңдылығы кеміп, оның осы машинаның тетігіне 
айналған көріністерімен айқындалып тұр. Н.А. Бердяев бұл туралы былай 
деген: «Өмір органикалық сипатын жоғалтып, табиғи тербелістермен 
байланысынан айы-рылады. Адам мен табиғаттың ортасына, адамның 
табиғатты бағындырғысы келген құралдары қойылған... Өркениеттің негізі 
енді табиғилық та, руханилық та болмай қалды, оның негізі — машиналықң
Әрине өркениет адам өмірін қазіргі кезде түтынудың жоғары деңгейіне 
көтерді. Дамыған елдерде «не жеймін, не киемінң іқты мөселелер түбегейлі 
шешілген. Бірақ адамзат үшін бүлар-І басқа маңызды талап-тілектер бар. 
Екінші багытты — адам танилығының дамуы (мәдениет) деп атауға болады. 
Ол адам-ң ішкі дүниесіне, оның терең сезім қатпарларына, ой-өрісіне эылған. 
Осы екі бағыттың айырмашылығын Шығыс пен Ба-сты салыстыру арқылы да 
байқауға болады. Егер Шығыс дениетке көбірек көңіл бөлсе, Батыс 

өркениетті дамытуда талай жетістіктерге жетті. «Батыс адамы Дүниемен, 
табиғат-^, өзі сияқты басқалармен күресуде. Шығыс адамындағы кү-; пафосы 
— керісінше: ол өзімен-өзі, өзіңдегі толымсызбен реседің Егер тарихи-
мәдени қозғалыстың динамикасын алып қарас-рсақ, онда тарихи түрғыдан 
төмендегідей сатыларды бөліп эсетуге болады. 
І. Льюис Генри Морганның ілімі бойынша: 1. Тағылық. Варварлық. 3. 
Өркениет. 
ІІ. Маргарет Мидтің ілімі бойынша: 1. Постфигуративтік ютүрлік) мәдениет. 
2. Кофигуративтік (замандастық) мәде-гт. 3. Предфигуративтік (жас 
үрпақтық) мәдениет. 
ІІІ. Даниелл Беллдің пікірі бойынша: 1. Индустриалдыққа іінгі қоғам. 2. 
Иңдустриаддық қоғам. 3. Индустриалдықтан іінгі қоғам. 
Марксизм бес қоғамдық-экономикалық формацияға (алғаш-қауымдық, 
қүлиеленушілік, феодалдық, капиталистік, комунистік) тән мәдениеттің бес 
түрін көрсетеді. Бүған дейін мәдениет өзінің түтастық және жалпылық ігілері 
бойынша бүкіладамдық қасиет ретінде сипаттал-. Алайда, нақтылы тарихта 
әртүрлі мәдени жүйелер өмірге ііп жатады, олар кейін орнын басқаларға 
береді. Ал этнос-к, (үлттық) мәдениеттерді алсақ, олар тіпті бір ғасырдың нде 
талай өзгерістерді басынан өткізген. Мысалы, XX ға-рдағы қазақ мәдениеті 
туралы сөз болғанда көшпенділерден бастап кеңестік тоталитарлық 
мәдениетпен қоса, қайта жаңғырып жатқан қазақтың төл мәдениеті туралы 
зерттеу қажет. 
Сонда, әр мәдениеттің озіндік ерекшеліктерін жоғалтпай, ірды белгілі бір 
жүйеге, топқа келтіруге бола ма? Бүл мәдениеттер типологиясы туралы және 
мәдениеттанудағы ең келелі ;елелердің бірі болып табылады. 
Гипология (грек тілінен «гипос — пішін, үлгі, із және «логос — ілім, соз деп 
аударылады) деп қазіргі ғылыми әдебиетте зерттеу объектілерін жалпылама 
үлгі комегімен талдау, сүрып-тау және жинақтау әдістері мен тәсілдерін 
айтады. Типология, әсіресе, бір-біріне үқсамайтын, коп түрлі құбылыстар-
мен істес болатын ілімдерде реттеу және түсіндіру мақсатында жиі 
қолданылады. Осы сипатта типологияның XX ғасырда жан-жақты дамыған 
структурализм, жалпы жүйелік ілім мен мәдениеттану сияқты ілімдерде 
кеңінен қолданылатынын баса айту қажет. 
Бүл ілімдерде типология әр түрлі қүрылымдык заңдылық-тарды ашу, 
олардың негізіндегі архетиптерді айқындау, осының нөтижесінде идеалды 
типтерді қүрастыру және оларды салыстырмалы тәсілдермен түсіндіру 
сияқты ғылыми негізгі әдістерге жатады. Сонымен, адамзатқа тән сан алуан 
мәдениетті зерттеу үшін типология ауадай қажет. 

жүктеу/скачать 1,45 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: