1 Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі

57 
және күрделi синтаксистiк құрылымдардың балық түрлерi пайдаланылады: 
бiрiңғай мүшелi сөйлемдер, салалас құрмалас және сабақтас құрмалас 
сөйлемдер. Бала жайылма сөйлемдер мен құрмалас сөйлемдер құрастыра 
бiлмейiнше, оның тiлi байланысты түрдегi тiл бола алмайды. Ендеше 
монологтық тiлдiң әртүрлi типiн үйрету тәрбиешi үшiн үлкен мiндет.
Балаларды байланыстыра сөйлеуге үйретудiң мақсаты мен мiндетi оларды 
дұрыс быдыстауға, сөздерден сөйлем құрастыра бiлуге, сөз тiркестерi мен 
сөйлемдердi мағынасына сай дұрыс байланыстырып әңгiме айта бiлуге 
үйрету болып табылады. Мектепке дейiнгi кiшкене балаларды байланыстыра 
сөйлеуге үйретудi ерте жастан бастап қолға алған жөн. «Қына тасқа бiтедi, 
ақыл жасқа бiтедi» деп дана халқымыз айтқандай әлi мектеп жасына 
толмаған балаларды есi толық жетiлмеген, толыспаған деп салғырт қарамай, 
сол кезден бастап дұрыс, мағыналы, ең бастысы жүйелi сөйлеудiң қаруымен 
жарақтандырған жөн болады. Ал, олардың байланыстыра сөйлеу дағдысын 
жiтiлдiру тiкелей ата-ана мен балабақша тәрбиесiнiң қолында. Ата-ана 
баламен көбiнесе диалог түрiнде сөйлеседi. Осылайша олардың сұрақ пен 
жауап арасын байланыстыра сөйлеу дағдысын жетiлдiру тәрбиешiнiң жемiсi. 
Монологты мектепте оқыта бастау кеш: монологтық тiл дағдыларын алдын 
ала мектепке дейiн жетiлдiру керек. Сонымен, балалр бақшасы тәрбиешiсiнiң 
жауапты мiндетi – балаларға монологты, сереттеудi, баяндауды, пiкiр айтуды 
үйрету үшiн, мақсатқа сәйкес дидактикалық материалдар табуға күш салу, 
яғни, тәрбиешi баланың байланыстыра сөйлеуiн дамыту үшiн көптеген әдiс-
тәсiлдердi қолданған жөн. Ал, әдiс-тәсiлдерi дұрыс, тиiмдi пайдалану үшiн 
тәрбиешi шебер, сонымен қатар, iзденгiш болуы керек.
Формалары бойынша әңгiмелеу суреттеу және сюжеттi
 
болады. Суреттеу - 
бiр заттарға немесе құбылыстарға сипаттама беру. Мұнда нақты түсiнiктер, 
бiрақ образдың элементтерi болу қажет. Ойлары жеткiлiктi түсiнiктi, 
аяқталған. Мысалы тәрбиешiнiң ортаңғы топтағы ойыншық үйректiң 
сипаттамасы: «Бұл үйрек. Ол сары, мамық. Көздерi үлкен қара тиектей. Өзi 
үлкен және жуан, қанаттары құрттай.». 
Суреттеу әңгiмелердiң – салыстырмалы және түсiндiрмелi түрлерi болады. 
Түрiне қарай екi түрлi затты салыстырып айтып бередi.
Түсiндiрмелi әңгiмелеуде - бала өз ойын жеткiзедi, әрекеттердi көрсете 
алады. Мысалы бала екiншi балаға қандай да болса затты, ойыншықты қалай 
дұрыс қолдану , қалай ойыншықпен ойнау қажет екенiн түсiндiрiп бередi.
Сюжеттi әңгiмелеу - бұл бiр уақытта болған, кейiпкерлерi бар әңгiме. 
Балаларға сюжеттi әңгiмелер туралы түсiнiк берiледi – бiрiншi кейiпкерлерiн 
атайды, кейде олардың сыртқы түрлерiне сипаттама берiледi, соңынан 
бiрiншi оқиғаның қай жерде болғаны туралы артынан 2-3 эпизодтардың 
арасындағы байланыс, ең соңында аяқталуы жөнiнде айтады. 
Көп iзденген тәрбиешi көптеген жаңа әдiс-тәсiлдер ойлап табу арқылы 
оқушы тiлiн жетiлдiредi, олардың байланыстыра сөйлеу дағдыларын биiкке 
көтере алады. Мектеп жасына дейiнгi балаларды байланыстыра сөйлеуге 
үйрету барысында олардың да психологиясы әр түрлi болып келедi. Сәби 

58 
өмiрiнiң алғашқұы жылында тез ширайды. Оның организмiндегi өзгерiстердi 
тiптi апта сайын байқауға болады. Денесiнiң өсуiмен бiрге баланың миы да 
толыса түседi, яғни «өзiн қоршаған ортаға бейiмделу органы» туғаннан 2,5-3 
айдан 1 жасқа дейiн. Мiне осы кездерде баланың тiлi шыға бастайды.
Сәби 1 жасқа дейiн осы кезеңдерде өзiн қоршаған ересектерден сөйлеудiң 
компоненттерiн үйрене бастайды. 
Сәби тiлдi игере отырып, тiл арқылы қоршаған ортаны танып бiледi. Осы 1 
жасқа дейiнгi бала тiлiнiң дамуына ерекше ықпал ететiн ата-ана мен жанұя 
адамдары. Себебi, бұл кездерi ана баланы тамақтандыру, шомылдыру, 
құндықтау, ұйықтауға жатқызу барысында бөбекпен үнемi сөйлесiп отыруы 
керек. Ата-ана күнiне 1-2 минут баламен арнайы әңгiмелесумен 
шұғылданғаны жөн, сонымен қатар, ойнату кезiнде де баланың тiлi даму 
үшiн онымен үнемi шүйiркелесiп отыру керек. Бұл кездерде ата-ананың 
қолданылатын тиiмдi әдiсi заттардың атын атап, көрсетiп, өздерiнен сұрап 
түсiндiру және сұрақ қою арқылы баламен диалог түрiнде сөйлесу. Бала 
сөздердi, олардың дыбысталуын, граматикалық формаларын ересектермен 
арадағы қарым-қатынастағы қолданылған тiлден үйренедi. Бiр жасқа дейiнгi 
балалардыңтiлi жетiлу үшiн оларға үнемi сұрақтар қойып отырамыз.
Ал, бала осы қойылған сұрақтарға жауап бередi. Мiне, осы екi жақты 
жүретiн процесстiң негiзiнде бала мен ересек адамның диалогы құралады. 
Бұл балабақша жасына дейiнгi кезеңде жүргiзiлетiн жұмыс түрi. Ал 
балабақша жасына толған сәбилермен тiрбиешiлер арнайы жұмыс жүргiзедi. 
Балабақша жасындағы балалар өздерiнiң жас мәнерiне сай топқа бөлiнедi.
Олар:
1. I Сәбилер тобы 1,5-3 жасқа дейiнгiлер, 
2. II Сәбилер тобы 3-4 жасқа дейiнгiлер, 
3. Естияр топ 4-5 жас аралығындағылар, 
4. Ересек топ 5-6 жас аралығындағылар, 
5. Мектепке даярлық топ 6-7 жас аралығындағылар. 
Байланыстыра сөйлеуге үйретуде жиi қолданылатын диалог осы әр топтағы 
балаларға әр түрлi әдiстермен жүргiзiледi. Бұл топтағы балалармен 
жүргiзiлетiн диалог ойын оынату кезiнде, арнайы жаттығулар жүргiзу 
барысында сұрақ қою арқылы, заттардың атауын айтқызу арқылы жүзеге 
асады. Мысалы, тәрбиешi қандай да бiр ойыншықты балалрға көрсетiп оның 
атауын сұрайды:
- Балалар мынау не? 
Балалар жауап бередi, егер ойыншық аң болса, онда тәрбиешi: 
- Ол қайда өмiр сүредi? – деп жетекшi сұрақ қояды. 
Мұнан соң ол аңның немен қоректенетiнiн сұралады. Мiне, осылайша 
сұрақтар қою арқылы тәрбиешi бала тiлiнiң дамуына, оның байланыстыра 
сөйлесу дағдысының жетiлуiне өз үлесiн тигiзедi. Сонымен қатар, қай топтың 
балалары болмасын өзара, яғни бiр-бiрiмен тiлдеседi.
Тәрбиешi балалардың тiлдесуiне көп көңiл бөлуi керек. Себебi, балалардың 
өзара тiлдесуi олардың байланыстыра сөйлеу дағдысының дамуында ерекше 

59 
орын алады. Олардың ойын барысында, тамақтану кезiнде тiлдесуiн 
тәрбиешi бақылап отырып, тiлдесу барысындағы қателiктерiне түзету енгiзiп 
отыруы керек.
Әр жас топ балаларын байланыстыра сөйлеуге үйрету 
Байланыстыра сөйлеу кезiндегi әр топқа байланысты өздерiнiң талаптары 
болады соған байланысты үйретемiз 2 жасқа келгенде балалар толығымен 
заттардың қасиеттерiн және заттардың не үшiн керек екенiн бiле бастайды. 
Осы кезеңде оларда қарым-қатынастың сөздер пайда бола бастайды. 
Бiртiндеп 2-3 сөздерден айтады. 2 жастың соңында балардың сөздiк қоры 
дамысада оларда грамматикалық қателiктер кездесiп тұрады. Және тағы бұл 
топта балалар тәрбиесiнiң қарапайым сұрақтарына жауап беру керек. 
Олардың тақырыбы картина жайлы және керуенде көргендерi жайлы болады. 
Мысалы: картинада «Ана мен қызы» бар сурет. Балалар соған қарап әңгiме 
құрастырады. Серуен кезiнде олар тоғай көрсе, онда олар ата-аналарына «мен 
бүгiн торғай көрдiм» деп әңгiме айтып бередi. Балалар жылдық аяғына дейiн 
мыналарды игеру қажет: 1.Асықпай және түсiнiктi сөйлеу бiлу керек. 
2.Тәрбиешiнiң қарапайым сұрақтарына жауап қайтара бiлу керек. 3. 3-4 
сөзден өзiнiң көргенi жайлы әңгiмелеп беру керек. 
Бұл топта қиындықтар кездеседi, тәрбиешi сол қиындықтардан өтiп, өсiп 
келе жетқан сәбиге өз бiлiмiн берiп оны толығымен, мына айтылған 
әңгiмелердi толығымен үйрету керек. Балаларға 2-3 сөздерден құралған 
әңгiмесiн мән мағынасы болу керек екенiн және балалар соны түсiнiп айту 
керек екенiн тәрбиешi өзi қадағалап отырады.
3 жасқа толғанда балаларда сөздi түсiну активтi сөйлеу тез дамиды. Ойлау 
жағы түсiну толық қалыптасады. Диалогты яғни бiр бiрiмен сөздiк қарым-
қатынасты пайдалана бастайды. Сетуациялық әңгiселер айтып, мәтiнге, 
мимика, қолдана бастады. Тәрбиенi балаларға заттар картина көрсету арқылы 
оларға сұрақ қойып, жауабын талап етедi. Бала тәрбиешiнiң қойған сұрағын 
толық естiп,соған анығымен жауап беру керек. Тәрбиешi балаларға 3-4 
сөйлемнен құралған тақырыбы өзiнiң соңынан қайталауға үйретедi және сол 
ойыншық жайлы болуы тиiс. Жылдың аяғына дейiн балалар мыналарды 
игеруi, яғни бiлуi керек, ол тәрбиешiге байланысты болады:
1.Сұрақтарға жауап беру.
2.Тәрбиешiнiң соңынан белгiлi бiр тақырып жайлы қайталап отыру. 
Тәрбиешi ертегi немесе әңгiме оқу барысында балалар оның айтқанын анық 
және толық қайталап отыру керек. Балалар сетуациялық тақырыпта әңгiме 
айту барысында байланыстыра мөйлеу мәнерiне үйренедi.
Балалардың 4-5 жастағы кезiнде олар ситуациялық әңгiмелерден, мәтiндiк 
әңгiме көшедi. Бұл жастағы балаларға ертегi немесе әңгiменi әңгiмелеп 
айтуға үйрету керек. Айтылатын әңгiме балаларға таныс болуы керек. 6
жаста кез келген тақырыпқа әңгiме құрастыра алуын еркiн қамтамасыз
етедi. Балаларға заттық немесе сюжеттiк картина жайлы өз ойларынан шағын 
әңгiмелер ойластырып шығаруға үйретемiз. Ол тәрбиешiнiң көмегiнсiз-ақ 
жұмысты атқаруы қажет. Тәрбиешi балаларға үнемi сұрақ қойып, оның 

60 
жауабының дұрыс болуын қадағалау қажет. Сол үшiн тәрбиешi әр балаға 
жеке сұрақ қойып жауап алу керек. Өйткенi балалар ұжым болып отырғанда 
кейбiреулерi жауап берсе, кей балалар үндемей отырады, жылдың аяғына 
дейiн балалар мынаны бiлуi керек: 1.Балалар өз туған тiлiнiң дыбысын дұрыс 
мағыналы етiп шығаруға дағдылану қажет. 2.Тақырыбы шағын әңгiменi. 
3.Сюжеттiк картина бойынша ойыншық жайлы әңгiмелеп және ертегi құра 
бiлу керек.
Бұл тапта балалар құрдастарымен ойын ойнау барысында өз тiлiн жетiп 
меңгередi және оны тәрбиешi бақылауға алады. Тәрбиешi оларға үлгi көрсете 
отырып тәрбиелейдi.
Ересек тобында бұл балаларда сетуациялық әңгiмелер мәтiндiк әңгiмелердi 
толық меңгерiп, оларда практтикалық тәрбиелер қалыптасады. Ойын 
барысында олар монологты сөйлеуге үйренедi, балалар өз iстерiне жауап 
бере бастайды. Тәрбиешi балаларға сұрақтар қойып, оған дұрыс жауап берудi 
қадағалап, егер бала жауап берген кезде қателесiп кетсе, тәрбиешi оған көмек 
бередi. Тәрбиешi немесе отбасында ата-анасы балалармен үнемi байланыста 
болып отыруы керек. Балалар белгiлi бiр тақырыпта әңгiме құрастыру 
барысында түсiнiктi байланыстыра бiлу керек, және бұл жұмыс тәрбиешiнiң 
көмегiнсiз жүргiзiледi. Балалар өз беттерiмен әңгiмелер ертегiлер құрастыра 
бiлу керек. Жылдың аяғында олар мынаны бiлу керек: 1.Барлық дыбыстарды 
дұрыс анық, асықпай, түсiнiктi етiп айта бiлу. 2.Балалар сөйлемдерiнде 
күрделi және оңай сөздердi қолдана бiлу керек. 3.Тәрбиешi балалардың 
өзiндiк әңгiмелесулерiн қадағалап отырулары керек. 4.Жоспар бойынша әр 
түрлi тақырыптардан ертегi, әңгiмелер құрастыра бiлу керек. 
Мектепке даярлық тобында мектепке дейiнгi жаста байланыстыра сөйлеу 
олардың тәжiрибелерiне байланысты болады. Олар қысқа немесе 
сөйлемдердi пайдаланды. Сөз тiркестерiнiң толығымен игередi, бала өзiнiң 
дауыс апараттарын қалыпқа келтiрiп, айналасындағы адамның сөздерiн 
түсiнуге қабiлетi болады. Балалардың диалогты және монологты сөйлеулерiн 
одан әрi қалыптастырамыз. Бұл топта балалар, қойған сұрақтарға әрқашанда 
қиналмай жауап бере бiлу керек. Өздерiн айналадағылармен бiрге мәдениеттi 
түрде қарым-қатынаста ұстай бiлу керек. Жылдың соңына келгенде балалар 
барлық берiлген бiлiмджердi игеру керек:
1. Бұрынға алған бiлiмдерiн нақтылап бекiту.
2. Әр түрлi картиналар жайлы әңгiмелер құрастыру.
3. Бұрынғадан қиынырақ тақырыптарға әңгiме, ертегiлер құрастыру.
Байланыстырып сөйлеудiң екi формасы бар: өзара ауызекi сөйлесу және 
ойды өз атынан, өзге адамның, не кiтап мазмұны бойынша ауызша
әңгiмелеп айтуы. Бұл мәселе орыс тiлдi аудиторияда да, қазiргi қазақ тiлдi 
аудиториядағы орысша сөйлейтiн балаларда бiрдей дамытуды қажет етедi. 
Сөз – ойдың сыртқы формасы. Ойың орысша болса, қазақша ой жеткiзе 
қою қиын. Байланысты тiл деп, кем дегенде, үш, әйтпесе одан да көп 
сөйлемдерден тұратын ойды жүйелi құрастырылған мәтiнмен жеткiзудi 
айтамыз.

61 
Байланыстырып сөйлеу тiлiн жетiлдiруде нәтиже шығару үшiн, сол тiлде 
баланың сөздiк қорының мол болуына қол жеткiзiлуi керек. Тiл негiзiнен
табиғи түрде, табиғи қалыптасқан ортада дамытылатын құбылыс екендiгi 
белгiлi. Дей тұрғанмен, екi-үш тiл қатарынан қолданылатын ортада бiр
тiлдiң екiншiсiне кедергi келтiретiнi, бiр тiлдiң екiншiсiн басып тұратыны 
байқалады. Сондықтан да тiлдi жасанды түрде де меңгерту мәселесi 
туындап отыр. Ол үшiн қандай жолдар керек? Үй-iшiнде тiлi орысша шыққан 
баламен ата-анасы ана тiлiне аударма түрде сөйлесуi керек пе? Жоқ,
басқа жолдарын қарастырамыз ба? Сұрақтар, кедергiлер көп.
Балалардың байланысты сөйлеуi қазақ тiлi, тiл дамыту, қоршаған
ортамен таныстыру сабақтарында бiртiндеп үйретiледi. Балаға әр сабақта
берiлетiн сөздердi өзге сөздермен мағыналық байланысқа түсетiндей етiп
беру, баланың келесi сабақта сол сөздерден тiркестiрiп бiр ой шығаруға
болатынын түсiнуiн қамтамасыз ету – олардың байланыстырып сөйлеуiн
қалыптастырудың басты жолы. Жеке сөздердi, бiр ғана ұғым не бiрнеше
мағына беретiн сөз бен сөз тiркестерiн сызбадан, таңбадан көзбен көрiп, 
көңiлмен мейiрлене қабылдағанда ғана балада байланыстыра сөйлеу пайда
болады. Кеңес заманы тұсында одаққа кiретiн он алты республиканың
балабақшаларына, мектептiң бастауыш сынып оқушыларына қанық
бояулы қабырғаға iлетiн суреттер топтамалары шығарылып тұратын.
Балалар тақырыптық суреттердi пайдаланып, көрмеген самолеттерiнiң,
метролардың, т.б. аттарын бiлiп алатын, көрмегендерiн көңiлдерiмен 
армандап, сөйлемдер құрастыратын.
Бүгiнде компьютердi, суреттi кiтапшаларды қолданып, балалармен
үлкендер мемлекеттiк тiлде сөйлесiп, үйренiп келе жатқанын мадақтап,
бағалап отыру республикада тiл саясатын тұрақтандырудың бiрден-бiр
амалы. Қазақ тiлiн ана тiлiндей құрметтеп,мемлекеттiк тiлде 
балабақшадан бастап ауызша сөйлету негiзi бағдарламаға сай етiлiп, дұрыс 
салынса, байланыстыра сөйлеу мақсаты сонда нақты орындалады. Баланың
байланыстырып сөйлеуiне қажеттi құралдардың түр-түрлерiн 
компьютермен жасап алудың жолдары көп. Әрбiр тақырыптық
лексикалық тiлдiк материалдар өтiлгеннен соң, балалардан ауызша сөйлеу 
тестiлерi алынуы керек.
Мiндеттi түрде картина қарастыру кезiнде балаға айтылуы қиын дыбысты 
бiрнеше рет айтқызып жаттықтыру тапсырмасы ескерiлiп отырылады.
Әрбiр айдың 1-2 күнiн сурет қарастырып әңгiме құрауға жоспарлау
балалардың сүйiктi әдетiне айналғанда, баланың ауызша сөйлеу тiлi тиiстi 
нәтиже бермек.
Мектеп жасына дейiнгi мекемелерде әңгiмелесу баланың байланыстыра 
сөйлеу қабiлетiн дамыту үшiн жүргiзiледi. Бiрақ тiл мiндеттi түрде
шындық құбылыстарды бейнелейтiн болғандықтан, мектепке дейiнгi 
мекемелерде өткiзiлетiн әңгiмелесулер мектептердегiдей бiлiм бередi. 
Тәрбиешiнiң айтқан мазмұны «Балалар бақшасындағы тәрбие

62 
бағдарламасы» бойынша анықталады. Әңгiмелесулер әр жағдаятта, әр
келкi тақырыпта өткiзiледi. Мысалы:
- баланың өзi туралы (Айканың мұрны кәне? Мұрнынды керсетшi»);
- отбасы туралы («Сен кiмдi жақсы көрересiң? — «Әкеңдi ме?»; «Әкеңдi 
қалай жақсы керетiнiңдi көрсетшi»; ал кейiнiрек : «Сенiң әке-шешең
кiмдер, қайда iстейдi?» — «Менiң әкем жүргiзушi болып жұмыс iстейдi.
Мен де әкемдей боламын»; бұдан кейiн: «Сен өскенде кiм боласың?»—
«Мен әкем сияқты инженер боламын. Менiң әкем жұмысты жақсы iстейдi »;
- балалар бақшасындағы ересек адамдардың еңбегi туралы (аспаздар, 
аула тазалаушылар, күтушiлер, т. б.);
- тұрмыстық және еңбекке керектi заттар туралы (үй жиһаздары, ыдыс-
аяқ, киiм, еңбек құралдары және т. б. Не үшiн керек, неден жасалған,
түсi қандай, т.б.;
- жылдың әр маусымындағы табиғат көрiнiстерi туралы (жанды және 
жансыз өсiмдiктер, жабайы аңдар, үй жануарлары);
- қоғамдық өмiр туралы: атақты адамдар туралы, еңбек ардагерлерi, 
Отанды қорғау жолында ерлiк көрсеткен батырлар туралы, елбасы
Нұрсұлтан Назарбаев туралы әңгiмелесуге болады. Тәрбиешi балалармен 
күнделiктi қарым-қатынас жасау барысында ерекше етiп өткiзген 
әңгiмелерiне балаларды алдын- ала әзiрлеп, арнайы сабақ ретiнде де 
жүргiзедi.
Әзiрленген әңгiмелесу деп аталатын осы форманы ажырату үшiн 
тәрбиешiнiң айтқанын қайталауға құрылған «Әзiрленбеген әңгiмелесулер»
деп те атаймыз. Әзiрленбеген әңгiмелесулер, мысалы, балаларды жуындыру 
кезiнде, тамақ iшкенде, серуенге шығуға жиналып жатқанда, серуендеп
жүргенде, ойын үстiнде, еңбекпен шұғылданғанда, т.б. уақыттарда өтедi. 
Әзiрленбеген әңгiмелесулер деген сөз балалар тұрғысынан алып айтқанда,
өз мәнiне ие (себебi олар тәрбиешiнiң өздерiмен не туралы сөйлесетiнiн,
көңiлдерiн не нәрсеге аударатынын бiлмейдi), ал тәрбиешi болса, мiндеттi
түрде осы жағдайлардың бәрiне алдын-ала дайындалған болуы тиiс,
өйткенi ол — арнайы мамандық алған балалармен сөйлесе алу шеберлiгiн 
меңгерген адам. Кез-келген жағдайлары әр сөзiмен ол балаларды өз ана
тiлiн дұрыс сөйлеуге баулиды.
Тәрбиешi өз ана тiлiнiң синтаксистiк құрылысын, дауыс ырғақтарының 
айтылу мәнерiн жақсы бiлуге тиiс: егер олай ете алмаса, онда ол бұл салаға 
жарамсыз болып есептеледi. Сөйтiп, тәрбиешi күнделiктi қызмет бабымен 
қарым-қатынас жасау қажеттiлгiнен туындайтын балалармен арадағы 
әңгiмеге грамматикалық формалар iздеп, өз сөзiнiң әуендiлiгiн
(фонологияны) қарастырып арнайы дайындалмайды, өзiнiң тiл 
құбылыстарын айыра бiлетiн қабiлетiне сенедi, бiрақ та ол әр әңгiменiң 
тақырыбын күнi бұрын әзiрлеуге тиiс.Әңгiменiң тақырыбын тәрбиешi өзiнiң 
күнделiгiне бiрдi-екiлi сөзбен күндiк жұмыс жоспарына жазып қояды.
Мысалы, «Балалар бақшасындағы тәрбие бағдарламасында» сәбилер 
тобында:

63 
1. Балабақша бөлмелерi туралы;
2. Балабақша қызметкерлерi туралы;
3. Бөлмелердегi жұмыс түрлерi туралы;
4. Балабақшадағы өздерiнiң күн тәртiбi туралы;
5. Мезгiлге қатысты киiмдер туралы;
6. Табиғат бұрышындағы кезекшiлiк туралы;
7. Ойындардың шарттары туралы;
8. Жылдың төрт мезгiлiндегi өзгерiстер туралы;
9. Отбасы туралы;
10. Жақын достары туралы;
11. Мерекелер жайында әзiрлендеген әңгiме-сұхбаттардың тақырыптары 
берiлген.
Тәрбиешi мiндетi - осы бағыттағы тақырыпқа тақырыпшаны жоспарға 
енгiзуi. Бiрақ, тәрбиешi осы тақырыптар төңiрегiнде балалармен қай
кезде қалай сөйлесу керек екенiн күнi бұрын бiлсе, қалған айтылар
сөздер әңгiме үстiнде өзiнен-өзi өрбiп жатады. Үш жастағы балалармен 
серуенге жиналу үстiндегi әзiрленбеген әңгiме былай өтедi: 
Тәрбиешi: Қазiр күз кезi. Бас киiмдерiңдi жақсылап киiңдер. Алмас, сенiң 
бас киiмiңнiң әшекейi қандай әдемi! Мұндай тамаша бас киiмдi саған кiм 
тоқып бердi? –Әжем. ол ... жiптi.. . былай ... Тәрбиешi. Қарашы! Ең жуан 
жiптен тоқыған екен, жарасымды болып тоқылыпты. Солай ма, Алмас? 
Алмас (дұрыс айтуға тырысқанмен, кейбiр сөздi тұтас айта алмай). Тамаша 
бас киiм. Әжем жүн жiптен тоқыды. Тәрбиешi. Балнұр, ал саған мына ашық, 
көк түстi бас киiмдi кiм тоқыды? Бауы қандай әдемi. Балнұр. Мамам ... 
дүкеннен ... сатып әкелдi. Тәрбиешi сұрақтар қою арқылы балалардың
барлығымен сөйлеседi, кейбiреулерiнiң киiнуiне көмектеседi.
Әрқайсысының киiмдерiн түсiн атап айтып немесе басқа бiр белгiлерiн
(бауы, өрнегi, лента, т. б.) мақтап балаларды әңгiмеге тартады. Балалар 
жауап қайтарады, өз ойларынан бiр сөздердi тауып қосып айтады. Тәрбиешi, 
Алмас, бас киiмiңдi құлағыңа түсiрiп ки! Ол құлақты желден сақтауы 
керек. Түсiрдiң бе? Ендi жылы болған шығар, саған? Алмас -Түсiрдiм. 
Жылы.
Осындай сұрақтарды тәрбиешi әрқайсысына әр түрлi формада барлық 
балаға қояды. Серуендеп жүргенде тәрбиешi оңтайлы сәттi тауып, 
балалардың көңiлiн тағы да бас киiмдерiне аударады. Онда мынадай
сұрақтар қойылуы мүмкiн:— Сезесiңдер ме, сыртта қандай салқын? – Қазiр 
жылдың, қай маусымы? Күз? – Жазда жылырақ едi. Естерiңде ме, жазда бiз 
өзен жағасына барғанда күн қатты ысып кетiп едi, ә? – Балалар жазда қалпақ 
киемiз, иә? – Қазiр қалпақпен жүруге болмайды! Салқын! Қазiр тоқыма бас 
киiм кию керек, әйтпесе құлақтарыңа салқын тигiзiп аласыңдар. Ауырып
қалуларың да мүмкiн.
Бес жастағы балалармен: Балалар бақшасының үстел басында
әзiрленбеген әңгiме. Тәрбиешi. Балалар! Көкөнiс туралы кiм қандай жұмбақ 
бiледi? Жазира: Қалдырып сыртқа бұрымды, қызыл қыз жерге бұғынды. 

64 
Тәрбиешi. – Сенiң жұмбағың жақсы екен, Жазира. Мақсат, осы жұмбақтың 
шешуiн бiлесiң бе? Мақсат: Бiлмеймiн. Асқар: Ол — сәбiз, сәбiз. Тәрбиешi.
Жақсы! Асқар! Жарайсың. Ал сен, Мақсат, ас үйге барып, аспаз Рәзия 
апайдан бiлiп келшi, бүгiнгi түскi тамаққа сәбiзден қосылған тамақ 
дайындады ма екен? (Тәрбиешi жүгiруге ұмтылған Мақсатты бөгеп.)
Балалар, Мақсат Рәзия апайдан қалай сұрауы керек? Алмас: Бүгiн бiзге
түскi тамаққа сәбiз қосылып дайындалған тағам бере ме? Дәулет: Рәзия 
апай, сiз бүгiн сәбiзден бiр нәрсе әзiрлейсiз бе? Сарагүл: Рәзия апай, тiлеуiңiз 
болсын, айтыңызшы, сiз сәбiз әзiрлейсiз бе? Олжас: Рәзия апай, мархабат! Сiз 
сәбiз әзiрлейсiз бе? Дәния: сiз сәбiз әзiрлейсiз бе? Немене деушi едi...тiлегiңiз 
орындалсын! Тәрбиешi: Алдымен мазалағанымыз үшiн Рәзия апайдан
кешiрiм сұрауымыз керек, содан кейiн сұрақ беруте болады. Ендi сен
айтшы, Майя, (Тiлi жетiктеу бiр баланы тұрғызады.) Майя: Рәзия апай,
кешiрiңiз, тiлеуiңiз болсын, сiз бүгiн түскi тамаққа сәбiзден тағам 
әзiрлейсiз бе? Тәрбиешi. Жарайды, жақсы, Айқын, (сұрақты басқа
балалардан гөрi тiлi нашарлау балаға қояды.) қайталашы.
Ал Мақсат, сен ендi Рәзия апайға бара бер. Жоғарыда әңгiме 
басталардан бұрын тәрбиешi аспазбен келiсiп алуы керек: барған бала «Мен 
бүгiн сендерге екiншi дәмге сәбiз котлетiн дайындадым» —деген жауап 
алып қайтатындай болуы керек. Әр жастағы балалармен еркiн қатынас
жасаудан тұрған жоғарыда келтiрiлген үш әңгiмедегi тәрбиешi сөзiн
талдай келе айтарымыз: ол ең алдымен балалардың сөздiк қорының
молаюы үшiн белсене қызмет етедi; олардың өздерiне таныс сөздердiң 
мағынасын түсiнуiне көмектеседi; балаларды тәрбиешi қолданған сөйлемнiң
синтаксистiк құрылымын қайталап айтуға жетелейдi, сөйтiп, олардың
байланыстырып сөйлеу дағдыларды қалыптастырады. Балаларды ұялтып, не 
әңгiмеге араласудан алшақтатып алмау үшiн, әңгiме үстiнде тәрбиешi
балалардың фонетикалық қателерiн көп түзетпейдi.

жүктеу/скачать 1,26 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: