Дәріс №6. Тақырыбы: Сөздің грамматикалық құрылымын

85 
Бала тіліндегі грамматикалық қателердің сипаты: Амал канша, біздің 
методикада балалардың грамматикалық мағыналарды үйренуі үстінде онын 
артта қалу жағдайын қалай ертерек анықтауға болатыны туралы ешқандай 
нұсқау жоқ. Біз бұл қолайсыз жағдайды бала әбден мектепке барып, қашан I 
кластың сабағын меңгеруге қабілеті жетпей қалғанда ғана сеземіз және ол 
кезде бұл қателікті түзетудің өзі қиын. 
Бірақ сөз тудыру мен сөз түрлендіру процесіндегі баланың грамматикалық 
қателерін түзету құралдары жеткілікті түрде талдап зерттелген. Бұл қателер 
грамматикалық мағыналарды үйрену процесінің қалыпты жүретінін, бала өз 
ана тілінде қаншалықты грамматикалық мағыналар болатынын біліп алғанын 
және оған сол грамматикалық мағыналарды бейнелейтін үлгілерді жеткізген 
өз тәрбиешісінің педагогтық талантының шама-шарқына байланысты 
мөлшерде біліп шыққанын көрсетеді. Тілдегі грамматикалық формаларды 
түсіну (интуициялық) жолына дер кезінде бағытталмаған бала көбіне 
үндемей отыра беретіндіктен мұннан қателерді болдырмайды. 
Балалардың тіліндегі қолданылын жүрген грамматикалық формаларды 
олардың түсінетіндігін, алайда оларды сөйлеу кезінде қалай жұмсауды әлі 
есте сақтай алмағандығын - тілдік нормаларды әрі үйренбегендігін 
көрсететін грамматикалық қателерден мысалдар келтірейік. 
Сөз тудырудағы грамматикалық қателер. Балалар өздерінің үйренген, 
сөздеріне құсас өзіндік сөздер жасап алады. 
Мысалы:Тракторист сөзіне ұқсату арқылы: «комбайнист» - «Комбайнист 
егін орып жүр» (5 жас); «Электрист» - «Электристің резина қолғабы бар» (4 
жас); 
Қыстық сөзіне ұқсату арқылы: «көктемдік» - «Мамам маған көктемдік киім 
сатып алып берді»; «балалық» - «Біздің үйде балалық кішкене үстел бар». 
Мұндай мысалдарды көптеп келтіре беруге болады: өз сөзін «шығармай» 
дұрыс дамыған бала кемде - кем. 
Ересек адамдар баланың бұл жаңа сөздерінің грамматикалық мағыналары 
сол жан ғана себепке қатысты екенін дұрыс қалпында түсінеді, шын 
мәнісінде мұнда мағына жағынан грамматикалық қате жоқ та жұрнақтар 
толығымен ойдан шығарылған, олардың білдіріп тұрған мағынасы ғана 
дұрыс; мұндағы қате сол, балалар бұл жұрнақтардың әдеби тілде қандай 
түбірлік морфемалармен бірге келетіндерін есте сақтай алмаған. 
Сөз түрлендірудегі грамматикалық қателер. Балалар сөйлегенде сөзді 
әдетте септеудің немесе жіктеудін өнімді типі бойынша өзгертеді, ал өнімсіз 
типті олар әдетте кейінірек үйренеді және де егер оларға мұндайда дер 
кезінде көмек бермесе, сөз түрлендірудегі қателер оларды түзету әлде - қайда 
қиынға соғатын кезге, яғни мектепке дейін «ілесіп барады». 
Сөз түрлендірудің өнімсіз типіне жеу, жүру (көлікпен), өсу тәрізді 
етістіктер, фонетикалық өзгешеліктермен септелетін зат есімдер (барлығы 10 
сөзге дейін) және басқа сөздер жатады, алайда бұл сөздер тілде ете кездеседі, 
сондықтан олардың қате түрі әрқашан айқын білініп тұрады. 
Мұндай типті грамматикалық қателердің түрлері мынадай: 

86 
- зат есімшенің көпше түрінің бір фонетикалық вариантының орнына 
екіншісінің қолданылуы: «жолдар», «көлдер» типі бойынша -лар (-лер) 
вариантының орнына -дар (-дер) айтылады: «үйдер», «терезелер», «баладар», 
«машинадар»; 
- зат есімнің септік жалғауларының фонетикалық варианттары бірінің 
орнына бірі қолданылуы: «баладың» («баланың» деудің орнына), «столқа» 
(«столға» деудің орнына), «адамты» («адамды» деудің орнына), «бақшатан» 
(«бақшадан» деудің орнына), «балабен» («баламен» деудің орнына); 
- стильдік жағынан бір септік жалғауының орнына екіншінің бір септік 
жалғауының қолданылуы: «үйде бардым» (дұрысы - «үйге бардым»), 
«машинада міндім» (дұрысы - «машинаға міндім»), «жолда бардым» (дұрысы 
- «жолмен бардым»), «орындыкқа отыр» (дұрысы — «орындыққа отыр»), 
«орманда кетті» (дұрысы - «орманға кетті»), «кино бардым (дұрысы - 
«киноға бардым»); 
- табыс септігі жалғауын стильдік жағынан дұрыс қолдана білмеу: «Мен 
бейне суретті салдым» (дұрысы - «Мен кеше сурет салдым»), «Жазуды 
жазды» (дұрысы - «Жазу жаздым»); 
- септелмейтін зат есімдерді септеу; 
- салыстырмалы шырайдың жасалуы кезіндегі сын есім түбірлерінде 
дауыссыздардың алмасуының болмауы; 
- етістіктің жіктік жалғауларын бірінің орнына бірін қолдану: тәрбиешінің 
қойған сұрағына орай жіктік жалғауының 1-жағы жекеше түрдегі етістік 2-
жақ жекеше түрде немесе 3-жақ жекеше түрде айтылады. Мысалы: - Сен көп 
ойнадың ба? - Иә, мен көп ойнадым. - Мына суретті кім салды? - Бұл суретті 
мен салдым; 
- сан есіммен тіркесіп келген тәуелдік жалғаулы зат есім септелгенде 
тәуелдік жалғауының түсіп қалуы: «ит бес күшікпен келді» (дұрысы -«ит бес 
күшігімен келді»), «тауық екі балапанмен келді» (дұрысы -«тауық екі 
балапанымен келді»). 
Әрине, балалар, әдет бойынша тілде етістіктің есімше, көсемше тұлғаларын 
қолдана алмайды, себебі оларды үлкендердің сөзінен сирек естиді: үлкендер 
балалар түсінбейді деп қорқып, бұл грамматикалық тұлғаларды аз қолдануға 
тырысады, бірақ сонан соң, VI класта, яғни бұл тұлғаларды оқитын кез 
келгенде, әдетте, балалар оларды үйренуге даярланбаған болып шығады. 
Осының салдарынан көптеген баланың тілі грамматикалық катынасы 
жағынан алғанда жүдеу болып шығады. 
Тәрбиеші балалардың диалектік қателерін де есепке алуына тура келеді, 
мысалы, олар баланың қай облыста тұруына байланысты болып келетін зат 
есімнің ілік септік жалғауын немесе ілік септігіндегі сөзбен тіркесіп келген 
тәуелдік жалғаулы сөзді қолдану кезіндегі және басқа да кездердегі қателер: 
«менің ойыншығым», «менің ойыншық», «сенікі қуыршақ», «сенің 
қуыршақ», «біздің аюым», Балалардың тіліндегі диалектикалық қателерді 
жою баланың үйдегі ересектердің сөзінен кейде тіпті бала бақшада да үнемі 
естіп жүретіндіктен қиынға түседі. 

87 

жүктеу/скачать 1,26 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: