Т. Н. Ер ме ко ва, Ш. Л. Ерхожина, А. Е. Тоқбаева а р рр

М
Н
АЗ А А Ы
Н
АЗА
АЗ Ы
А
17
5.
Мә тін ге та қы рып қой ып, ру ни ка лық жа зу лар ту ра лы мә лі мет тер ді 
тұ жы рым да ма лық кес те ге тү сі рің дер.
Мә лі мет тер 
Өз тұ жы ры мым 
Кө не түр кі жаз ба ес ке рт кіш те рі ар қы лы қа зір гі түр кі 
ха лық та ры ның кө не ті лін, та ри хын, геог ра фия сын, ру ха ни 
мә де ние тін, жаз ба дәс тү рін, әдет-ғұ рып та ры мен дү ни ета-
ны мын бі лу ге бо ла ды.
Кө не түр кі жа зу ла ры – ды быс тық жа зу тү рі, сөз де гі ды быс-
тар ды таң ба лап жа за ды. Соң ғы 50–60 жыл ішін де Қа зақ стан 
же рін де де Кө не түр кі жаз ба ес ке рт кіш те рі нің бар екен ді гі 
анық тал ды. Талас бой ынан (Жам был обл.) төрт бұ рыш ты тас 
мөр мен дөң ге лек тас тың жар ты сы ны ғы на бе дер лен ген ру ни-
ка лық ой ма жа зу лар, Іле бой ынан (Ал ма ты обл.) жар тас тар ға 
қа шал ған ру ни ка лық жа зу үш жер ден та был ды. Осы өңір ден 
жү зік те гі ру ни ка лық жа зу да анық тал ды.
Сыр бой ын да ғы (Оңт. Қа зақ стан обл.) ес кі кент тер дің 
ор ны нан та был ған дөң ге лек ал қа ға, сазбал шық тан күй ді ріл -
ген құ мы ра ға ой ылып жа зыл ған ру ни ка лық жа зу лар бел гі лі 
бол ды.
Ер тіс өңі рі нен (Шы ғыс Қа зақ стан обл.) екі қо ла ай на да ғы 
ру ни ка лық ой ма жа зу дың бі рін А.Н.Бернш там 1948 жы лы 
жа рия ла ды. Сон дай-ақ 1985 жы лы Шы ғыс Қа зақ стан нан 
жар тас қа қа шал ған, ал 1987 жы лы бау ға та ғыл ған мөр дің 
та ба ны на ой ыл ған ру ни ка лық жа зу лар та был ды.
Жай ық өңі рі нен (Ақ тө бе обл.) анық тал ған қо ла ай на да ғы 
ру ни ка лық жа зу 1986 жы лы жа рия лан ды.
(Ал тай Аман жо лов)
АР
МА
ық өңі
ық өңі
лық жа
лық жа
Н
шал
шал
ған, ал 1987
ған, ал 1987
на ой
на ой
ыл
ыл
ған ру
ған ру
ық өңі
ық өңі
рі
рі
нен (Ақ
нен (Ақ
лық жа
лық жа
зу 1986 жы
зу 1986 жы
-
дай-ақ 1985
дай-ақ 1985
ған, ал 1987
ған, ал 1987
П
ылып жа
ылып жа
нен (Шы
нен (Шы
ғыс Қа
ғыс Қа
зақ
зақ
ма жа
ма жа
зу
зу
дың бі
дың бі
дай-ақ 1985
дай-ақ 1985
В
зу да анық
зу да анық
ғы (Оңт. Қа
ғы (Оңт. Қа
зақ
зақ
ге
ге
лек ал
лек ал
қа
қа
ға, сазбал
ға, сазбал
ылып жа
ылып жа
зыл
зыл
ған ру
ған ру
б
ынан (Жам
ынан (Жам
был обл.) төрт
был обл.) төрт
ты сы
ты сы
ны
ны
ғы
ғы
ынан (Ал
ынан (Ал
ма
ма
ты обл.) жар
ты обл.) жар
зу үш жер
зу үш жер
ден та
ден та
тал
тал
ды.
ды.
а
жыл 
жыл 
кіш
кіш
те
те
рі
рі
был обл.) төрт
был обл.) төрт
ғы
ғы
на бе
на бе
ты обл.) жар
ты обл.) жар
с
зу тү
зу тү
рі, сөз
рі, сөз
жыл 
жыл 
ішін
ішін
де Қа
де Қа
рі
рі
нің бар екен
нің бар екен
п
фия
фия
сын, ру
сын, ру
ры мен дү
ры мен дү
рі, сөз
рі, сөз
де
де
а
а
лы қа
лы қа
зір
зір
гі түр
гі түр
сын, ру
сын, ру
с
сссссс
ы
тер
тер
ді 
ді 
Все
учебники
Казахстана
на
OKULYK.KZ
*
Книга
предоставлена
исключительно
в
образовательных
целях
согласно
Приказа
Министра
образования
и
науки
Республики
Казахстан
от
17 
мая
2019 
года
№
217

18
§4.
 
Көне мұра сырлары
1.
Сыз ба ны мә тін де гі ақ па рат пен то лық ты рып оқың дар. Қолданыл-
ған тілдік құралдары арқылы мәтіннің стилін анықтаң дар.
Орта Азия мен
Қазақстан
Шығыс Еуропа мен 
Солтүстік Кавказ
Еура зия ке ңіс ті гін де гі 
жаз ба ес ке рт кіш тер
Орта Азия және 
Оңтүстік Сібір
Түр кі лер ме кен ет кен бар лық ай мақ тан жаз ба ес ке рт-
кіш тер та был ды. Жаз ба ес ке рт кіш тер дің та ра лу ай ма ғын 
3 топ қа бө ле міз.
1. Ор та Азия мен Оң түс тік Сі бір ден анық тал ған ес ке рт-
кіш тер дің та ра лу ай ма ғы на Моң ғо лия, Ал тай, Ени сей жә не 
Ха ка сия, Бай кал ма ңы, Ле на өзе ні аң ға ры кі ре ді. Атал ған 
ай мақ тар да ғы түр кі жа зу ла ры бір ша ма те рең зерт тел ген. 
Бұл ай мақ тар дан та был ған жа зу лар тас тар ға, жар тас бет-
те рі не, ағаш тар мен тұр мыс тық бұй ым дар ға жә не қа ғаз ға 
жа зыл ған.
2. Қа зақ стан жә не Ор та Ази яның әр же рі нен та был ған 
жаз ба ес ке рт кіш тер ге Талас өңірінен; Же ті су, Сыр да рия, 
Ақ тө бе, Та раз дан; Ор та Азия дан, яғ ни Фер ға на, Бат кен, Сол-
түс тік Ау ғанс тан, Ән ді жан жә не Аму да рия ай мақ та ры нан 
та был ған жа зу лар кі ре ді. Мұн да ғы жа зу лар кө бі не се тас-
тар ға, тұр мыс тық бұ йым дар ға, құ мы ра лар дың тұт қа сы мен 
тос та ған түп те рі не жә не қа быр ға су рет те рі не жа зыл ған.
3. Шы ғыс Еуро па жә не Сол түс тік Кав каз тү рік бі тік жа зу-
ла ры на Дон ға жа қын жер де гі Маяцк қа ла сы ның ор ны нан 
та был ған тас та таң ба лан ған 21 ес ке рт кіш; Ку бань да ғы 
12 ес ке рт кіш; Ху ма ри нск қа ла сын да сақ тал ған ал ты кө не 
түр кі жа зуы; Са мар об лы сын да, Ма рий Эл рес пуб ли ка сы мен 
Уд мур тия жер ле рін де сақ тал ған жа зу лар жа та ды. Мұн да ғы 
жа зу лар дың ба сым көп ші лі гі қыш ыдыс тар мен қа мал қа быр-
ға ла ры на жә не тас тар ға жа зыл ған, са дақ пен ыдыс жап сыр-
ма ла рын да таң ба лан ған.
(Нұр бо лат Бө ген ба ев)
А
А
18
Р
Уд
Уд
жа
жа
зу
зу
ға
ға
ла
ла
ма
ма
М
ла
ла
ры
ры
та
та
был
был
ған тас
ған тас
12
12
ес
ес
ке
ке
рт
рт
түр
түр
кі жа
кі жа
М
Уд
Уд
мур
мур
А
ға, тұр
ға, тұр
мыс
мыс
та
та
ған түп
ған түп
те
те
А
рі
рі
3. Шы
3. Шы
ғыс Еуро
ғыс Еуро
ры
ры
на Дон
на Дон
ға жа
ға жа
ған тас
ған тас
Н
раз
раз
дан; Ор
дан; Ор
тік Ау
тік Ау
ғанс
ғанс
тан, Ән
тан, Ән
ған жа
ған жа
зу
зу
лар кі
лар кі
мыс
мыс
тық бұ
тық бұ
рі
рі
-
тер
тер
дан; Ор
дан; Ор
П
дан та
дан та
тар мен тұр
тар мен тұр
стан жә
стан жә
не Ор
не Ор
та Ази
та Ази
тер
тер
ге Талас өңірінен; Же
ге Талас өңірінен; Же
В
ғы
ғы
на Моң
на Моң
ңы, Ле
ңы, Ле
на өзе
на өзе
кі жа
кі жа
зу
зу
ла
ла
ры бір
ры бір
был
был
ған жа
ған жа
мыс
мыс
тық бұй
тық бұй
б
лық ай
лық ай
ке
ке
рт
рт
кіш
кіш
тік Сі
тік Сі
бір
бір
ден анық
ден анық
на Моң
на Моң
ғо
ғо
лия, Ал
лия, Ал
а
а
лық ай
лық ай
мақ
мақ
тан жаз
тан жаз
кіш
кіш
тер
тер
дің та
дің та
с
ссп
а
ған тілдік құралдары арқылы мәтіннің стилін анықтаң
ған тілдік құралдары арқылы мәтіннің стилін анықтаң
дар.
дар.
с
дар. Қолданыл
дар. Қолданыл
дар.
дар.
ы
ы
Все
учебники
Казахстана
на
OKULYK.KZ
*
Книга
предоставлена
исключительно
в
образовательных
целях
согласно
Приказа
Министра
образования
и
науки
Республики
Казахстан
от
17 
мая
2019 
года
№
217

М
Н
АЗ А А Ы
Н
АЗА
АЗ Ы
А
19
1
. Кө не түр кі ес ке рт кіш те рін анық тау да та ри хи не ме се геог ра-
фия лық фак тор дың рө лі қан дай?
2. Кө не түр кі ес ке рт кіш те рі нің алып аумақты қам туы не ні біл ді-
ре ді?
1. ісі аттарының алдынан не соңынан келетін сын есімдер сол кісінің 
атына тіркесіп, жалқы есімге айналады. Ондай сөздер жалқы 
есімнің алдынан келсе, бас әріппен жазылады, соңынан келсе, кіші 
әріппен жазылады. Мысалы: 
Ер Төстік, Ақсақ Темір, Шықбермес 
Шығайбай, Жиренше шешен, Ақан сері
т.б.
2. өше, алаң, сая бақ, шос се, көпір, канал, жол, тарихи ғимарат ат-
та ры ның бірінші сөзі бас әріппен жазылады. Мысалы: 
Жібек жолы 
көшесі, Қызыл алаң, ан иловшылар саябағы
т.б.
3. Жоғары дәрежелі қызмет аттары мен құрметті атақтардың әрбір 
сөзі бас әріппен жазылады. Мысалы: 
Кеңес Одағының Батыры, 
алық Қа арманы
т.б.
2.
Тіркесті жалқы есімдердің әр түріне мысалдар жазып, емле ереже-
сін түсіндіріңдер.
Ор хон-Ени сей ес ке рт кіш те рі ті лін де қа зір гі қа зақ ті лі не 
тұл ға лық әрі ма ғы на лық жа ғы нан ұқ сас сөз дер са ны – 130, 
ал қа зір гі қа зақ ті лі мен са лыс тыр ған да, кей бір фо не ти ка лық 
ерек ше лі гі бар сөз дер са ны – 397, тұл ға лық та, ма ғы на лық та 
жа ғы нан ұқ сас тық тап пай тын сөз дер са ны – 311.
(Әб жан Құ рыш жа нов, Мар ха бат То ма нов)
3.
Ор хон-Ени сей жаз ба ла рын да кез де се тін сөз дер ді топ тас ты рып, ста-
тис ти ка лық есе бін шы ға рың дар. Өз тұ жы рым да рың ды жа зың дар.
Ай ыр ма шы лы ғы
жоқ сөз дер 
Фо не ти ка лық ерек ше лі гі 
бар сөз дер
Ұқ сас ты ғы 
 жоқ сөз дер 
Ата, ...
Қа тун, ...
Сү, ...
Са ны –
Са ны –
Са ны –
Өз тұ жы ры мым:
А
АА
Өз тұ
Өз тұ
Р
РРРРРРР
Ата, ...
Ата, ...
Са
Са
ны –
ны –
Өз тұ
Өз тұ
М
хон-Ени
хон-Ени
тис
тис
ти
ти
ка
ка
лық есе
лық есе
МММ
М
М
Ай
Ай
ыр
ыр
ма
ма
жоқ сөз
жоқ сөз
Ата, ...
Ата, ...
А
гі бар сөз
гі бар сөз
нан ұқ
нан ұқ
сас
сас
хон-Ени
хон-Ени
сей жаз
сей жаз
лық есе
лық есе
Н
лық әрі ма
лық әрі ма
ғы
ғы
гі қа
гі қа
зақ ті
зақ ті
лі
лі
мен са
мен са
гі бар сөз
гі бар сөз
дер са
дер са
сас
сас
тық тап
тық тап
(Әб
(Әб
-
ке
ке
рт
рт
на
на
лық жа
лық жа
П
жалқы есімдердің әр түріне мысалдар жазып, емле ереже
жалқы есімдердің әр түріне мысалдар жазып, емле ереже
рт
рт
кіш
кіш
ВВ
В
жалқы есімдердің әр түріне мысалдар жазып, емле ереже
жалқы есімдердің әр түріне мысалдар жазып, емле ереже
б
зылады.
көшесі, Қызыл алаң, ан иловшылар саябағы
мен құрметті
Мысалы:
Кеңес Одағының Батыры, 
а
жол, тарихи
зылады. Мысалы:
көшесі, Қызыл алаң, ан иловшылар саябағы
т.б.
с
оңынан
Төстік, Ақсақ Темір, Шықбермес 
арихи
п
сімдер сол
сөздер жалқ
оңынан келсе,
аа
а
кісінің
с
ні біл
ні біл
ді
ді
с
ы
ра
ра
-
-
ді
ді
-
-
Все
учебники
Казахстана
на
OKULYK.KZ
*
Книга
предоставлена
исключительно
в
образовательных
целях
согласно
Приказа
Министра
образования
и
науки
Республики
Казахстан
от
17 
мая
2019 
года
№
217

20
Ор хон-Ени сей жаз ба ла рын да кез де се тін сөз дер:
1) адам дар ға жә не ту ыс тық қа ты нас тар ға бай ла ныс ты сөз-
дер: 
ата, қа тун, қыз, іні, сің лі, ке лін, йе гін (жиен), оғул 
(ұл)
;
2) та би ғат құ бы лыс та ры на қа тыс ты сөз дер: 
йер, тағ, қар, 
таш, йыл, күн, суб (су), құм
;
3) әлеу мет тік қа ты нас тар ға бай ла ныс ты сөз дер: 
ел, іл, йурт, 
қан (хан), қа ған, бек, бай, күң, чы ғай (ке дей), тө рү (тө ре, 
заң)
;
4) ана то мия лық атау лар: 
баш, бас, адақ, көз, қаш, құл ғақ, 
йү рек, сач, тіл, өд (өт)
;
5) зат тар дың сы нын көр се те тін сөз дер: 
ақ, қы зыл, са ры, йег-
рен (жи рен), йа шыл, көк, қа ра, улуғ, бе дүк, (би ік), йуйқа 
(жұ қа), йінйіч ке, қа лун (қа лың)
;
6) есім дік тер: 
бен, мен, сен, сін, ол, біз, сіз, не, қа ны, бу, кім
;
7) сан есім дер: 
бір, екі, үч, төрт, беш, ал ты, йеті, се кіз, 
то қуз, он, йі гір мі, отуз, қы рық, еліг, йуз, мың, бің, тү мен
;
8) етістіктер: 
ет, олур (отыр), йат, йарат, көр, біл, тұт, 
са қын (ойлан).
(Рә би ға Сыз дық)
4.
 
Оқылым мәті нін де гі ақпа рат тың 
баян дау желі сін сақ тап (ком прес сия 
жасап), жи на қы мә тін жа зың дар. 
Сөз саны – 60–70. Бас әріп пен жазы-
ла тын тір кес ті жал қы есім дер ді 
қатыс ты рыңдар.
Жинақы мәтін жазуға арналған кеңес:
1. Мәтінді мұқият оқып, негізгі және қосымша ақпарат тар -
ды анықтаңдар. Қосымша ақпараттарды сызып тастаңдар. 
2. Негізгі ойды білдіретін тірек сөздерді, сөйлемдерді бел -
гілеңдер.
3. Автор ойын, баяндау желісін сақтай отырып, мәтіндегі не -
гізгі ойды ықшамдаңдар. 
4. Кей сөздерді синонимдерімен алмастырыңдар.
5.
Түр лі де рек көз дер ден Ени сей, Талас, Ор хон ес ке рт кіш те рі ту ра лы 
із де нім дік зерт теу жұ мы сын жүр гі зің дер. Өз бол жам да рың мен 
тұ жы рым да рың ды жинақы мәтін түрінде жа зың дар.
– (ла тын. 

i
– сы ғым дау , 
қы су ) мә тін өң деу дің не гіз гі 
тү рі. Бас тап қы мә тін де гі не гіз-
гі ой ды, бас ты идеяны сақ тап, 
комп рес сия жа сау ба ры сын да 
пай да бо ла ды.
А
А
20
АА
А
Р
4.
4.
5.
5.
Түр
Түр
із
із
РР
Р
Р
Р
М
2.
2.
Негізгі ойды білдіретін тірек сөздерді, сөйлемдерді бел
Негізгі ойды білдіретін тірек сөздерді, сөйлемдерді бел
гілеңдер.
гілеңдер.
3.
3.
Автор ойын, баяндау желісін сақтай отырып, мәтіндегі не
Автор ойын, баяндау желісін сақтай отырып, мәтіндегі не
гізгі ойды ықшамдаңдар. 
гізгі ойды ықшамдаңдар. 
4.
4.
Кей сөздерді синонимдерімен алмастырыңдар.
Кей сөздерді синонимдерімен алмастырыңдар.
А
Жинақы мәтін жазуға арналған кеңес:
Жинақы мәтін жазуға арналған кеңес:
Мәтінді 
Мәтінді 
мұқият оқып, негізгі және қосымша ақпарат
мұқият оқып, негізгі және қосымша ақпарат
ды анықтаңдар. Қосымша ақпараттарды сызып тастаңдар. 
ды анықтаңдар. Қосымша ақпараттарды сызып тастаңдар. 
Негізгі ойды білдіретін тірек сөздерді, сөйлемдерді бел
Негізгі ойды білдіретін тірек сөздерді, сөйлемдерді бел
гілеңдер.
гілеңдер.
Н
кес
кес
ті жал
ті жал
рыңдар.
рыңдар.
Жинақы мәтін жазуға арналған кеңес:
Жинақы мәтін жазуға арналған кеңес:
мұқият оқып, негізгі және қосымша ақпарат
мұқият оқып, негізгі және қосымша ақпарат
-
Сөз саны – 60–70. Бас әріп
Сөз саны – 60–70. Бас әріп
ті жал
ті жал
П
де
де
гі
гі
ақпа
ақпа
сін сақ
сін сақ
тап (ком
тап (ком
прес
прес
қы мә
қы мә
тін жа
тін жа
Сөз саны – 60–70. Бас әріп
Сөз саны – 60–70. Бас әріп
В
ет, олур (отыр), йат, йарат, көр, біл, тұт, 
ет, олур (отыр), йат, йарат, көр, біл, тұт, 
ақпа
ақпа
рат
рат
б
лун (қа
лун (қа
лың)
лың)
бен, мен, сен, сін, ол, біз, сіз, не, қа
бен, мен, сен, сін, ол, біз, сіз, не, қа
бір, екі, үч, төрт, беш, ал
бір, екі, үч, төрт, беш, ал
мі, отуз, қы
мі, отуз, қы
рық, еліг, йуз, мың, бің, тү
рық, еліг, йуз, мың, бің, тү
мі, отуз, қы
мі, отуз, қы
мі, отуз, қы
ет, олур (отыр), йат, йарат, көр, біл, тұт, 
ет, олур (отыр), йат, йарат, көр, біл, тұт, 
а
дер: 
дер: 
ра, улуғ, бе
ра, улуғ, бе
лың)
лың)
;
;
бен, мен, сен, сін, ол, біз, сіз, не, қа
бен, мен, сен, сін, ол, біз, сіз, не, қа
бір, екі, үч, төрт, беш, ал
бір, екі, үч, төрт, беш, ал
с
баш, бас, адақ, көз, қаш, құл
баш, бас, адақ, көз, қаш, құл
дер: 
дер: 
ақ, қы
ақ, қы
зыл, са
зыл, са
ра, улуғ, бе
ра, улуғ, бе
дүк, (би
дүк, (би
п
дей), тө
дей), тө
баш, бас, адақ, көз, қаш, құл
баш, бас, адақ, көз, қаш, құл
а
йер, тағ, қар, 
йер, тағ, қар, 
дер: 
дер: 
ел, іл, йурт, 
ел, іл, йурт, 
дей), тө
дей), тө
рү (тө
рү (тө
дей), тө
дей), тө
дей), тө
с
гін (жиен), оғул 
гін (жиен), оғул 
йер, тағ, қар, 
йер, тағ, қар, 
ы
ты сөз
ты сөз
-
-
гін (жиен), оғул 
гін (жиен), оғул 
Все
учебники
Казахстана
на
OKULYK.KZ
*
Книга
предоставлена
исключительно
в
образовательных
целях
согласно
Приказа
Министра
образования
и
науки
Республики
Казахстан
от
17 
мая
2019 
года
№
217

21
М
Н
АЗ А А Ы
Н
АЗА
АЗ Ы
А

жүктеу/скачать 9,57 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: