Филология ғылымдарының докторы, профессор Қ
Түркі тілдерінің латыннегізді әліпби тәжірибелері
жүктеу/скачать 5,46 Mb. Pdf көрінісі
|
Раңа Ð Ð Ð Ð 72 Ñ Ð°Ò Ð°Ñ Ñ Ð¾Ò£Ò s(2)
| Түркі тілдерінің латыннегізді әліпби тәжірибелері
Түрік әліпбиі. Латын графикасы негізіндегі түрік әліпбиі 1928 жылғы 1 қарашада №1353 «Түрік әріптерін қабылдау және қолдану туралы заңымен» енгізілді. Түрік тілінде 8 дауыс ты, 21 дауыссыз дыбыс бар. Әліпбиде 29 әріп, алтауы жасанды таңбалармен беріл- ген: ç, ğ, ı, ö, ş, ü. Кірме сөздердегі «а» дыбысының созылыңқы немесе жіңішкертіп айтылатын тұстарында a, u, ı әріптерін жіңішкерту үшін ^ таңбасын қолданады. Түрік тілінің емлесі- не келер болсақ, 90 жыл ішінде емле анықтағышы осы кезге дейін 27 рет түзетіліп жарық көрген. Түркияда «Емле ережесін әзірлеу, жазу және жариялау» Түркия Республикасы Ата заңының 134-бабы бойынша 1932 жылы құрылған Түрік тілі қоғамының құзыреттілігіне берілген. Түрік тілі емле ережелерінің тіл дамуындағы әртүрлі факторларға байланысты қазақ тілі ережелерімен ұқсас тұстары да, өзіндік айырмашылықтары да бар. Түрік емлесі негізінен тарихи-дәстүрлі принципке сүйенеді. Алайда ережелер ішінде морфологиялық та, фонематикалық та, фонетикалық, түпнұсқа бойынша жазу принциптері де кездеседі. Негізгі ережелерін салыстырып, мысалдар келтірер болсақ, бірге жазылатын сөздер ата- уға айналған және тұтасып бір мағынаны беретін сөздер бірігіп жазылады: akkuyruk (шай), altınbaş (қауын); koçboynuzu (қошқармүйіз) . Ал şeker pancarı (қант қызылшасы), dağ elması (тау алмасы), аrap sabunu (араб сабыны), el sabunu (иіс сабын) сияқты күрделену барысында ешбірінің немесе екінші сыңарының мағынасы өзгеріске ұшырамаған күрделі сөздер бөлек жазылады. Бұл біздің тіліміздегі алма ағашы, қант қызылшасы, қол сағат, қабырға сағаты сынды сөздердің жазылу ережелерімен сәйкес келеді. Жалпы түркі халықтарының латын графикасындағы әліпбиге көшу кезеңінде және емле әзірлеу барысында қиындық тудырған ең басты екі мәселенің бірі кірме сөздердің (шет- тілдің сөздердің) жазылуы болса, екіншісі – күрделі сөздердің жазылуы. Түрік халқы жаңа әліпбиге көшкен кезде араб әліпбиіне үйренген қоғам қарсылығы болса да, ол тілге біздің тіліміздегідей орыс тілі әсерінің болмаған еді. Сондықтан да шеттілдік сөздерді жазғанда, біздің қоғамдағыдай « ю -ды, я -ны қалай жазамыз?» деген дау болмады. Десек те, 1925-30 жылдары араб-парсы текті сөздерден арылып, түріктену мақсатында бірінші латын әліпбиі- не көшсе, ондағы екінші мақсат түрік тілінде еркін қолданысқа еніп кеткен терминдерінің баламаларын табу және оларды жаппай қолданысқа енгізу болатын. Ол үшін ескі, тарихи шығармалармен жұмыс істелді. Ал қолданыстағы батыс тілдерінен енген сөздер түрікше айтылуы және түрік тілі сөздерінің тұлғаларына сәйкес игерілді. Оны мына мысалдардан көруге болады: bilardo (бильярд) , festival (фестиваль) , manevra (манёвр) , milyar (миллиард), simetri (симметрия), morfem (морфема) . Қазақ тілінің жаңа емле жобасында дефис арқылы жазылатын уеб-сайт, экс-министр сөз- дерінің түрік тіліндегі көрінісі басқаша. Яғни олар экс сөзінің «ескі» деген түрікше балама- сын қолданатын болса, екінші «уеб» сөзімен келетін сөздерді жазуда түпнұсқаға сүйе неді: eski bakan, web sitesi. Ал жалқы есімдердің жазылуына келер болсақ, түрік тілінде араб, пар- сы, грек, орыс тілдеріндегі кісі айтылуы бойынша жазылады. Латынтекті жалқы есімдердің бір тобы классикалық латын әліпбиіндегі кейбір әріптердің түрік әліпбиінде жоқтығына 11 қарамастан, түпнұсқасына сәйкес жазылады. Мысалы, Molière, Shakespeare; Rio de Janeiro . Ал бұрыннан қалыптасқан жалқы есімдер түрікше дыбысталуына сай жазылады: Şarlken, Atina, Londra, Lüksemburg т.б. Бұл әдіс түрік тілінде тарихи принцип негізінде сақталып тұр десек те, қазіргі түрік тілшілерінің пікірінше, мұндай екіұштылыққа жол бермеген жөн. жүктеу/скачать 5,46 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|