Фонетика жєне оныњ салалары
жүктеу/скачать 0,56 Mb. Pdf көрінісі
|
Фонетика дарис.
| (а-д, е, ы, і, о-ц, у-я)
, дауыссыздар- дың он тоғыз түрін ( п, м, w; т, д, н; ж, з, ш, с; р, л, j; kЁ, ғ, к, г, ң ) атап өтеді (дыбыстарды өзара артикуляциялық жуықтығына қарай жіктеп көрсеткен). Н.И. Ильминский тіл алды ашық д (ә) дауыстысын дербес фонема түрінде қарамай, а дауыстысының варианты ретінде түсініп, оны негізгі дауыстылардың тобынан шығарып тастайды. Дауыссыз дыбыстардың құрамында дж, ч аффрикаттары мен ћ спиранты кездеспейді. Шамасы, Н.И.Ильминскийдің еңбегі батыс қазақтарының тіл материалдары негізінде жазылса керек. Еңбекте кейбір дыбыстардың артикуляциясы, комбина-торлық жағынан алмасуы (б-м, н-д-т, н-ң, к-г, т.б.), қолдану ерекшелігі және екпін жайынан қысқаша мәлімет берілген. Одан соң М.Терентьев жазған «Грамматикада» қазақ фонетикасы жө-нінен айтарлықтай жаңалық байқалмайды. Онда кейбір дыбыс-тардың айтылуы мен комбинаторлық түрде алмасуы (ч-ш, ш-с, м-б, л-д, к-г) жайында, сөздің екінші буынында келетін ы қысаң дауыстысының редукциясы жайында азын-аулақ мәлімет береді. Түркі тілдерінің фонетика мәселесін зерттеу жайында В.В.Радловтың сіңірген еңбегі аса зор. В.Радлов тұңғыш рет түркі тілдерінің салыстырмалы фонетикасын жасап, онда қазақ фонетикасының едәуір мәселесін сөз етті. Түркі тілдері фонети-касының сан алуан мәселелері, лингвистиканың сол кездегі ком-паративистика бағыты бойынша түсіндіреді. В.Радловтың «Солтүстік түркі тілдерінің фонетикасы» атты еңбегі күні бүгінге дейін өзінің ғылыми мәнін жоғалтқан емес, мұнда қазақ фонетикасының едәуір мәселелері, атап айтқанда: дыбыс құрамы, сөзде дыбыстардың қолдану ерекшелігі, дыбыс-тардың дистрибуция кезеңі, ол дыбыстардың әр түрлі өзгеру заңдылықтары, сингармонизм құбылысы, екпін категориясы сияқты өзекті мәселелер өзге түркі тілдерінің материалдарымен салыстырыла отыра әңгіме болады. Сонымен қатар қазақ тіліне тән кейбір фонетикалық құбылыстарға аса назар аударған. Қа-зақ вокализмі тоғыз дауыстыдан (а, д, е, о, ц, у, і, и, ь), кон-сонантизм саласы жиырма дауыссыздан құралатынын атап, да-уыссыздарды қатаң (q, k, t, р, s, љ), ұяң (г, g, d, b, z, ћ), үнді (n, m, з, r, l, Й) және аралық немесе жарты дауысты (w, j) деп төрт түрлі акустика-артикуляциялың топқа жіктеген. В. Радлов ұсын-ған мына екі мәселені мақұлдай алмаймыз: оның бірі — w, j дыбыстарын аралық дыбыстар деп сонор дыбыстардың тобына енгізбеуі, екіншісі -бүйір (латераль) л сонорының сөзде жуанды-жіңішкелі түрде айтылатын вариантын дербес фонема (сөз ма-ғынасын ажырата алатын қасиеті бар) деп тануы. Қазіргі тәжі-рибе фонетикасының берген мәліметіне қарағанда түркі тілде-рінде оның ішінде қазақ тілінде w (у), j (й) дыбыстары акусти-ка-артикуляциялық табиғаты бойынша сонор немесе үнді ды-быстардың тобына жатады. Түркі тілдерінде дауыссыз дыбыстар сөздегі дауыстылар-дың ыңғайына қарай әр түрлі вариантта айтыла береді. Мәселен, ал, ел, ол сөздерін алайық, мұнда «л» соноры дауысты дыбысқа байланысты бірде жуан (ал), бірде жіңішке (ел), бірде ерінмен (ол) айтылып тұр, олар атқаратын қызметіне қарай бір ғана фо-неманы құрай алады. Фонема сөзде әлденеше фонетикалық-комбинаторлық вариантта кездесе береді. Демек, В.Радлов л сонорының фонематикалық қасиетін теріс түсінген. В.Радлов «Фонетикасын» сөз еткенімізде мына үш мәселе есте болуы қажет: оның бірі — екпін мәселесі, екінші мәселе — дыбыстар-дың дистрибуциясы, үшіншісі — түркі тілдерінің үндестік за-ңы. В.Радлов көп буынды сөздерде сөз аяғына түсетін негізгі екпінін басқа көмекші екпіндердің болатынын, көмекші екпін-нің фонетикалық табиғаты үнді (музыкалық) екпін екенін айта-ды. Сонымен қатар дыбыстардың, әсіресе, дауыссыз дыбыстар-дың, дистрибуциялық ережелеріне едәуір көңіл аударып, дыбыс тіркесімдері жайында біраз мәлімет берген. В.Радлов түркі тіл-дерінде сингармонизмнің екі түрі бар екенін атап (палаталды — езу, лабиалды — ерін), ерін үндестігі әлсізденіп бара жатыр деп қорытады. П.М.Мелиоранский екі бөлімнен құралатын қазақ тілінің грамматикасын жазып, оның алғашқы бөлімін фонетика мен морфология мәселесіне арнаған болатын. Фонетика тара-уында дыбыстардың артикуляциясы (жасалуы), дыбыстардың комбинаторлық түрде алмасуы, сөз шенінде қолдану жайы, үн-дестік заңы мен екпін мәселесі қысқаша түрде сөз болады. Да-уыстылардың протеза, элизия, редукция құбылыстары жайында да азын-аулақ мәлімет береді. П.М.Мелиоранский дыбыстардың құрамына тоқтай келіп қазақ вокализмі тоғыз дауыстыдан жүктеу/скачать 0,56 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|