Ұлы дала тұЛҒалары қҰдайберген
жүктеу/скачать 3,08 Mb. Pdf көрінісі
|
Жұбанов Қ.
| дыбыс сазы
терминінің ауқымы бүгінгі біз қолданып жүрген интонация терминінен кеңірек болып шықты. Қ.Жұбанов «сөз тіркесі» ұғымын сөз қиыны терминімен белгілеуді ұсынады. Ғалымның сөз тіркесі саласындағы жетістігі – жетек сөз бен жетекші сөз терминдері. Қазіргі қазақ тілінің сөз тіркесі синтаксисінде осы терминдер керек-ақ. Алайда оның ұсынған барлық терминдерін сәтті, ұтымды деп санауға болмайды. Мысалы, оның толықтауыш пен анықтауышты «айқындауыш мүшелер» деп алып, олардың қатарынан пысықтауыштың шығарылып тасталуын сәттілік деп санау артық болар. Қ.Жұбанов айқындауыш мүшелерді формасына қарай екі түрге жіктейді: жалғаусыз түрі – анықтауыш , жалғаулы түрі – толықтауыш терминдерін иеленген. Қ.Жұбановтың бұл тұрғыдағы терминдерін қарапайым түрде былай түсінуге болады: сөйлемде баяндау қызметін атқарып тұрғандығына қарай, баяндауыш деп аталған сияқты, басқа мүшелерді айқындап тұратын мүше – айқындауыш мүше. Бұлжердегі анықтауыш, толықтауыш секілді сөйлем мүшелері сұраулар арқылы емес, формалық жағынан ажыратылады. Айта кететін тағыбір жайт – айқындауыш деген термин қазіргі грамматикада да бар, бірақ ғалымныңтұрлаусыз мүшелерге берген атауы есебінде емес, өзінің анықтайтын сөзінен грамматикалық тең байланыста тұратын сөйлемің шартты бағыныңқы мүшесі болып саналатын сөйлемнің 163 тұрлаусыз мүшелерінің бірі анықтауыштың ерекше бір түрі ретінде саналады (78, 190-198). Автор «Қазақ тілінің грамматикасы» еңбегінде бірде бұрынғы терминдердің орнына жаңа терминдер алынса, енді бір жерде кейбір терминдер бұрынғы мағынасында емес, басқа мағынада алынады. Мысалы, жұрнақ терминін үстеу терминімен ауыстыруын ғалым былайша түсіндіреді: « Жұрнақ деген қазақ тілінде ескіден қалған, ескі уақыттағы түгел бір нәрсенің сарқыншағы, қалдығы деген мағынада. Жұрнақтар бұрынғы кезде түбір болған. Ол түбір сөздер түбір сөздердің шылауында жүре-жүре тозып, мүжіліп, бұрынғы кейіптен айырылған. Сондықтан ол бұрынғы түбір мағынасында емес, сөзге қосымша болып, қосылып қана жүретін болған ». Сол себептен жұрнақ дегенді бұрынғы түбір сөздің жұрнағы деген ұғымда алып, қосымшаның белгілі бір түрін атаған болар деген байыпты түсіндірмелер бере отырып, « бұрынғы қазақ тілінің қосымшаларын тексеріп, олардың төркіні табылған жоқ еді », – дей келе, бұрынғы оқымыстылар жұрнақты түбірдің жұрнағы екендігі сипатында атағанына күмән келтіреді. Жоғарыдағыдай түбір сөздің қалдығына, жұрнағына айналған тек жұрнақтар ғана емес, осы күнгі жалғаулықтар, шылаулар да бір кездері өз алдына сөз болған. Сондықтан бұл термин жұрнақтың өзгешелігін, өзге қосымшалардан басқалығын ашып бере алмайды деген байыпты байлам жасайды. Қ.Жұбанов мұндай қосымшалардың қызметі өзі жалғанған түбірге жаңа мағына үстеу ғана болғандықтан, осы мағына үстейтіндігін көрсету үшін, үстеу терминімен атаған. Сонымен қатар, ғалым бұл жерде сөз формасына тағыда назар аударады. Қосымшалардың екі түрінің егіздігін көрсету үшін олардың грамматикалық, морфологиялық жағынан формалануы біртүсті болғанын қолайлы көрген ( жалға+у, үсте+у ). Қ.Жұбанов бұрынғы үстеу құрамында болып келген сөздерге толық талдаулар жасай отырып, олардың бірқатарын сөйлемге мүше бола алмайтын, тек басқа түбір сөзге қосылып қана жүретін сөздерді қосалқы терминімен атап, оларға аяқ қосалқы ( сайын, таман, есе, арқылы ) және дәйек қосалқы ( ең, тым, нақ ) деген жаңа термин берген. Дәйек қосалқылар бұрынғы грамматикада нықтаулық үстеу деген терминмен аталып үстеу табына жатқызылған (78, 190-198). Ал аяқ қосалқылар бірде үстеу, бірде жалғаулықтарға, бірде демеуліктерге қосылған. Сөйлемге мүше бола алмайтын сөз мүшелерін (Қ.Жұбанов «сөз таптары» терминінің орнына қолданған – С.Құлманов) сөйлемге мүше бола алатын сөз таптарымен теңестіруге болмайтындығын ғалым көрсете келе, олардыүстеуден шығарып теориялық жағынан да, практикалық жағынан да дұрыс шешім қабылдаған. Сонымен қатар бұрынғы бірде демеу, бірде жалғаулық, бірде үстеу қатарына қосылып жүрген бірқатар сөздер жаңадан жалғауыш, үстеуіш деп аталған. Алайда әрбір сөзді өз атауымен орналастырды дегенмен, кейбір сөздердің екі терминмен аталғандығыбайқалады (78, 190-198). Мәселен, үшін, сайын 164 сөздерін «да», «мен» сөздерімен қосып жалғауыш деп атаса, қосалқы сөздерді түсіндіргенде аяқ қосалқы терминін телиді. «Жаңа грамматикадағы» «түп мүше», мен «жамау мүше» деген терминдер қазіргі түбір сөз және қосымшалар мен үстеулердің баламасы (жамау мүше) болып табылады. Сөз құрамындағы морфемалардың орналасу тәртібін ғалым былай көрсетеді: 1. Үстеулі сөз – жеңіл-дік 2. Жалғаулы сөз – жеңіл-ге 3. Жалғауыш қосалқы сөз – жеңіл-де 4. Аяқ үстеуішті сөз – жеңіл ғой 5. Дәйек үстеуішті сөз – тым жеңіл. Сөзде жамау мүше біреу болмай, бірнешеу болғанда, мынадай тәртіппен орналасады: Ең баста – дәйек үстеуіш ( тым ) Екінші орында – түбір ( жеңіл ) Үшінші орында – үстеулер (- дік ) Төртінші орында – жалғау (- ке ) Бесінші орында – жалғауыш ( шейін ) Алтыншы орында – аяқ үстеуіш (- ақ ). Жаңа грамматиканың бірқатар басқаша келетін жері – қосар сөздерді баяндауы мен олардың терминінде. Бұрынғы « қос сөз » термині «қосар сөздер» терминімен өзгертілген. Автор бұлай өгерту себебін « қос » деген сөздің түпкі мағынасына сай түсіндіреді: « Қазақ тілінде қос деп қосылып бітіп қалған нәрсені айтады. Қосарлы жазылмайтын болып, жаңадан қосылмайтын, әуелден туа бітісінен қосақталып біткен нәрсені ғана қос деуге болады. Сондай қосарлы жазылмайтын, бір бөлек те сөздер болады. Соларды жүктеу/скачать 3,08 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|