Патофизиология пәні, мақсаты мен міндеттері және оларға жету
жүктеу/скачать 6,36 Mb. Pdf көрінісі
|
Патофизиология учебник (1)
| Гормондардың
әсерін қабылдайтын тіндердегі рецепторлардың бөгеліп қалуы. Гормон әсерін қабылдайтын рецепторлардың бөгелуі гормон жеткіліксіздігінің кең тараған түрі. Қазір 60-қа жуық гормондардың әсерін қабылдайтын рецепторлар белгілі. Оның жартысынан астамы жасушалардың сыртқы мембранасында, басқалары жасуша ішінде (цитоплазма, ядрода) орналасқан. Барлық гормондар нысана-жасушаларына әсер ету жолдарына қарай шартты т8рде екі топқа бөлінеді. Олар өзара байланысты және өзара әсерлерде болады. Бірінші топтағы гормондар жасушалардағы әртүрлі зат алмасу үрдістерін жасушаның сыртқы қабығынан қадағалайды. Бұндай реттеуді сырттан реттеу немесе дистантты реттеу дейді. Бұл топқа нәруыздық, полипептидтік гормондар, катехоламиндер, кейбір биогендік аминдер жатады. Бұл гормондар нысана- жасушалардың сыртында меншікгі рецепторлармен байланысады, аденилатциказа ферментін әсерлендіреді де, цАМФ түзілуін көбейтеді. Соңғысы протеинкиназаны әсерлеп, нәруыздық заттарды фосфорлайды. Гормондардың екінші тобы биологиялық әсерін жасуша ішіне кіріп реттейді. Бұларды тікелей реттейтін гормондар дейді. Оларға андрогендер, эстрогендер, прогестиндер және кортикостериодтар жатады. Бұл стероидтық гормондардың әсері негізінде белгілі геннің әсерленуі жатады. Соның нәтижесінен сәйкес ферменттің пайда болуы көбейеді, белгілі метаболизмдік заттар түзіледі. Стероидтық гормондардың жасуша ядросындағы тектік құрылымдарға жету жолында үш сатыны: ● жасушаға енген гормон цитоплазмадағы арнайы рецепторлық нәруызбен байланысуын; ● «стероид + рецепторлық нәруыз» кешені әсерленуін (модификациясын); ● стероидтық гормонның жасуша ядросына енуін және хроматиннің арнайы бөлшегімен қосылуын ажыратуға болады. Әсерлі гормондар жасушадағы немесе оның ішіндегі 674 өзінің рецепторларын таба алмайды. Өйткені рецепторлар молекуласының құрылымы бойынша гормонға ұқсас басқа заттармен байланысып қалуы мүмкін немесе рецепторлардың молекуласында конформациялық өзгерістер пайда болуы ықтимал. Әртүрлі стрестік жағдайларда жасуша қабықтарында май қышқылдарының асқын тотығуы мембраналардың микротұтқырлығын жоғарылатып, рецепторлардың белсенді қозғалыстарын шектейді. Жасушаның кезкелген рецепторы нәруыздық және гликолипидтік бөлшектерінен тұрады. Соңғысымен жасуша мембранасына бекітіледі. Гликолипидтердің антигендік қасиеті болады. Сондықтан рецепторлардың бұл бөлшектеріне қарсы аутоантиденелер мен сезімталдығы көтерілген Т- лимфоциттер өндірілуі ықтимал. Бұл құбылыс кейбір микробтардың немесе вирустардың әсерлерінен өршіп кетуі мүмкін. Рецепторлардың бір бөлшегі арнайы гормондарды, медиаторларды, уыттарды т.б. заттарды танитын қызмет атқарса, екінші бөлшегі көрсетілген заттармен өзара әсерлескеннен кейін жасуша ішіне, белгілі биохимиялық үрдістердің өтуіне қажетті, хабар жеткізеді. Осыған байланысты аутоантиденелер рецепторлардың көрсетілген екі бөлшектерінің біріне қарсы бағытталған болуы мүмкін. Сол себептен аутоантиденелердің рецепторларымен байланысуларының нәтижелері де әртүрлі болады. Мәселен, егер аутоантиденелер рецепторлардың гормонды танитын бөлшегімен байланысса, онда табиғи гормон немесе сырттан енгізілген гормон рецептормен байланыса алмайды. Осыдан, қанда гормоннық деңгейі қалыпты болғанына қарамай, бездің қызметі жеткіліксіз болады. Сырттан енгізілген гормон физиологиялық әсер етпейді. Егер антидене рецепторлардың хабар жеткізетін бөлшегімен байланысса, онда табиғи гормон сияқты сәйкес әсер етеді. Осыдан бездің қызметі көтерілуімен көрінетін әйгіленімдер пайда болады. Бұл эндокриндік бездердің өзін- өзі реттейтін кері байланыс заңдылығы бойынша табиғи гормонның өндірілуін азайтады. Сонымен бірге, антиденелер мен рецепторлар байла-нысуынан «антиген-антидене» кешені құрылып, антидененің түріне қарай, комплемент жүйесінің белсенділігін арттырады, рецепторлардың құрылымдық өзгерістерін туындатады. Кейде жасушаның сыртқы бетінде «антидене+рецептор» кешендері бір жерде топталып жиналуынан олар жасуша қабығының ішіне қарай тартылып фагоциттелінеді. Лизосомалық ферменттердің әсерлерінен «антидене+рецептор» кешендері ыдыратылады. Бұл рецепторлардың орнына жаңа 675 рецепторлар өндіріледі. Бұндай жағдайлар жиі қайталануынан, артынан жасушаның жаңа рецепторлар түзу қабілеті төмендеп, олардың саны мүлде азайып кетуі мүмкін. Рецепторлардың жасуша ішіне жұтылып, ыдыратылып және жаңа рецепторлар өндіріліп тұруы қалыпты жағдайларда да болып тұрады. Осылай гормондардың қандағы деңгейі тым көтеріліп кеткенде жасушалар рецепторларын азайтып, қорғанады. Тым қомағай адамдарда нысана-жасушалардың инсулинге сезімталдығы төмендейді. Осы себептен ұйқы безінде инсулин өндірілуі артады. Нысана-жасушаларда инсулиннің артық мөлшеріне жауап ретінде рецепторлар азаяды. Инсулинге тәуелді қантты диабет дамиды. Бұндай науқастарды артық тамақтануды тию арқылы емдеуге болады. Эндокриндік бездердің қызметтерінің бұзылыстары өндірілген аутоантиденелердің қасиеттерімен және олардың өзара қатынастарымен анықталады. Жиі жасуша қабықтарындағы рецепторлардың әртүрлі бөлшектеріне аутоантиденелер өндірілуі мүмкін. Мәселен, біркелкі тараған уытты зобпен ауырған 95% емделмеген науқастардың жасушаларындағы тиреотропиннің әсерін қабылдайтын рецепторларға қарсы аутоантиденелер анықталады. Олар анықтау әдістеріне қарай әртүрлі аталады. Олардың кейбіреулері рецепторлардың танымалдық бөлшегіне, басқалары хабар жеткізу бөлшегіне бағытталған болады. Көрсетілген аутоантиденелердің барлығы рецептормен тиреотропиннің байланысуын әлсіретеді. Бірақ, бұл аутоантиденелердің кейбір түрлері рецептормен байланысуынан аденилатциклаза-цАМФ әсерленіп, Т 3 және Т 4 гормондарының түзілуі артады, гипертиреоидизм дамиды. Басқа түрлерінің байланысуынан тек қалқанша бездердің жасушалары көптеп өсіп-өніп кетеді. Бұл жасушалар тиреоидтық гормондарды артық өндірмейді. Осыдан қалқанша бездерінің көлемі ұлғайып, зоб дамиды. Жасуша рецепторларына қарсы аутоантиденелердің өндірілуі идиотип-антиидиотиптік өзара қатынастардын бұзылыстарымен түсіндіріледі. Оның мәні мынада: қандайда болмасын гормонның арнайылығын анықтайтын және жасуша рецепторымен байланысатын детерминанттық тобына қарсы арнайы антидене өндірілуі мүмкін. Бұл антидененің гормонмен байланысатын арнайы құрылым бөлшегін идиотип деп атайды. Идиотип антиген детерминантының молекулалық құрылымдық бейнесінің айнадағы көрінісінің шағылысы болып келеді. Сол себептен идиотип гормонның арнайы антигенімен байланыса алады. Бірақ идиотиптің өзі немесе оның молекулалық құрылымдық бөлшегі организмнің иммундық жүйесімен бөтен зат болып танылады. Сондықтан организмде идиотиптің құрылымына қарсы арнайы антиденелер |