Монография центр уйгуровед 13112019. indd
жүктеу/скачать 2,74 Mb. Pdf көрінісі
|
2019 УЙГУРОВЕДЕНИЕ В КАЗАХСТАНЕ И ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ, АКТУАЛЬНЫЕ ВОПРОСЫ, СОВРЕМЕННЫЕ ДОСТИЖЕНИЯ - материалы конференции(отв.ред. А.Б. Дербисали, Р.У. Каримова)
| шянбейлар
қудрəтлик бир қəвмгə айлини - ду 3 . Әйнəн шу шималий-түрклəрдин болған шянбейләр һəққидə хитай мəнбəлиридə берилгəн бир мəлуматта «Табғач» аталғуси қандақ ке - лип чиққанлиғи тоғрисида ривайəт берилгəн. «Уч падишаһлик тəзкириси»да миладий IV əсирдə шянбей қəв - мидин болған Пейгу өз қəбилилирини башлап келип, һазирқи Гəнсу (Кеңсу) өлкисидики Хэши коридориға 4 келип җайлишиду. Униң оғли төшəкниң ичидə туғулиду. Шянбейләр төшəкни туғбат дегəнликтин униң ели «туғбат» намда аталганлиғи ривайəт қилиниду 5 . «Туғбат» этноними əслидə «такбуат» дəп тəлəппуз етилған болуп, хитай ти - лида таба (taba) дəп тəлəппуз қилинған. Тəтқиқачиларму «Табғач» этноними, хитай мəнбəлиридə таба дəп тəлəппуз қилинғанлиғини тəстиқлишиду 6 . Хитай мəнбəлиридə һазирқи Лияодуң өлкисидин чиққан шәрқий-ғуз- лар (шәрқий-түркләр) ниң Сəддий-Чин сепилиниң шималиға көчүп кəлгəнлири шянбейләр дəп атилип, уларниң Гəнсу өлкисиниң Хэши коридориға барғанлири табғач атилип, таба тəлəппуз қилинғанлиғи тоғрисида мəлумат берилиду. Маһмут Қəшқирий Лияодуң өлкисини «Мачин» дəп атап, униңдин Хэши коридориғичə арилиқ «Чин» («От - тура Чин») екəнлигини ейтип, уни «Тавғачлар журти» екəнлигини язиду. Шуниңдəк тавғачлар журтида яшиған башқа этник гуруһларму 1 Һ Фан Йе, Сима Биоу. Кейинки Хəннамə. Урумчи, 1996. – Б.637,648. 2 Чэн Шу. Үч падшаһлик тəзкириси. Урумчи, 2001. – Б.126. 3 Фан Йе, Сима Биоу. Кейинки Хəннамə. Урумчи, 1996. – Б. 650. 4 Хэши коридор (Heshi zoulang 河西走廊 , рус адабиятида Хэсийский коридор) – һазирқи ХХРниң Гəнсу (Кеңсу сөзидин келип чиққан) ғариптин шəрққа созулған җай болуп, у Хуангхэ (түркий нами Қарамуран)ниң ғарип мəнасини билдириду. 5 [Чэн Шу. Үч падшаһлиқ тəзкириси, Урумчи. – Б. 547]. 6 Древнетюркский словарь. Изд. «Наука», Санкт-Петербург, 1969. – С.526. 111 тавғач аталғанлиғи тоғрисида мəлумат бериду. Җүмлидин у «Тавғач – түрклəрниң бир бөлүги. Улар “Тавғач” журтида яшиғини үчүн, шу сөз - дин елинип “Тат-тавғач” дəп атилиду. “Тат” уйғур демəкдур; “тавғач” чинлиқ демəкдур» 1 дəп, шянбей табғачлири билəн арилишип яшиған Оттура-Чиндики (Сəддий-Чин сепилиниң шималидики) уйғурларму « чинлиқ-тавғачлар » дəп аталғанлиғи ейтилиду. Хитай тилида таба (такбуат) дəп тəлəппуз етилган Табғач аталғанлар тəрипидин Хитайниң шимали (Оттура-Чин)да ханлиқлар биридин кейин бири тəшкил тапиду. Җүмлидин, миладий 386 жили таба Табағуй тəрипидин Шимали Вэй (Bei Wei – 386-534 жилли - ри) ханлиғиға асас селиниду. Мəзкүр Табғач ханлиғи һудудида, диң- лиң 2 дəп аталған қаңқил (гаочэ-уйғур) лар 3 чоң нупусқа егə болған. Миладий IV əсирдə уларниң бир қисми шималға көчүрилгəн пəйт - тə ханлиқ ичидə көчмəстин қалған қаңқил (уйғур)лар миллиондин көп санни тəшкил қилған 4 . 439 жили табғач хани Тобатав тəрипи - дин Сəддий-Чин сепилиниң ташқирисидики йəрлəрни өз қол астиға бирлəштүриду 5 . 499 жили Шималий Вэй хани Табақун Сəддий-Чин - ниң ичидики йəрлəрниму егəллəп, ханлиқ пайтəхтини җəнубидики Лояң шəһиригə көчүрүп, хақанлиқ намини Хитай тилида Юан ( 元 – Башланғуч яки Дəслəпки) дəп өзгəрткəн 6 . Шунуңдин кейин хақанлар исминиң алдиға таба ( 拓跋 )ниң орниға юан ( 元 ) иероглифи қошулуп йезилиду. Бу вақитда Сəддий-Чинниң ичидə җəнүптин көчүп кəлгəн хән миллити вəкиллири хили көпчиликни тəшкил қилған. Һакимийəт 1 Түркий тиллар девани, I Җилд. – Б. 592 . 2 Динглинглар тарих сəһнисида ди (тиаук 翟 - турк) намида пəйда болған [А.Ходҗаев. Из истории древних тюрков. Ташкент, 2010. – С.47]. Йəни, «дин - глиң» этноними кейинки дəвир хитай мəнбəлирида түрк аталғусиниң тəлəп - пуз етилишидур. 3 «Қангқил» (Ўғузномада «қангқа») этноними «һарвилиқлар» дегəн мəна - ни билдириду. Шималдики уйғур қəбилилири егиз чақлиқ һарвиларда жур - гəнлигидин уларға нисбəтəн хитай мəнбəлиридə Гаочи (gao che 高车 ) дегəн нам ишлитилгəн. Мəзкүр аталғу Турпан вилайити вə униң əтирапида ис - тиқамəт қилған уйғурларға нисбəтəнму тилға елинған. 4 Дуан Лянчин, Динглиңлар, қаңқиллар вə туралар,Урумчи, 1996, 1 Китап. – Б. 14 . 5 Шималий Вэй дөлити күчəйгинидə, униң зиминиға Хуангхэ дəриясиниң қирғақлири, һазирқи Ички Моңғул Мухтар өлкиси вə ХХРниң Гəнсу өлкиси (Хэши коридори)ниң йəрлири киргəн [Мəркизий Асия тарихиға даир мəлу - матлар. Ташкəнт, 2015. – Б.8.] 6 «Тарихий хатирилəр» уйғурчə тəрҗимасигə қошимчə қилинган «Ханли - клар жилномаси» [Си Мачян. Тарихий хатирилəр. Урумчи. – Б. 575-576] . |