Монография центр уйгуровед 13112019. indd

283
Қедимий динний мəзмунға егə «зиярəт», «һəж»лəр һəққидики баян
-
ларни һесапқа алмиғанниң өзидə, «көч-көч» вақиəлирини тəсвир
-
лəйдиған, бай уйғур хəлиқ еғиз иҗадийити сəяһəт əдəбиятиниң өз
-
гичиликлирини өзлиридə əкис əттүрди. Шуни тəкитлəш орунлуқки, 
башқа хəлиқлəрниң (рус, қазақ в.б) əдəбиятшунаслиқ илимида мəзкүр 
«сəяһəт жанри»ни үгиниш, тəтқиқ қилиш паалийити анчə кəң қанат 
яймиған шараитта, уйғур əдəбиятшунаслиғида бу жанр һəққидə техи 
сөз болғини йоқ десəк, хаталашмаймиз. Әлвəттə, бу мəсилə əтраплиқ 
вə чоңқур үгиниш, тəтқиқат қилишни тəлəп қилиду. 
Умумəн, бəдиий сəяһəт жанриниң шəкиллинишигə сəпəр язмили
-
ри, күндиликлəр, һөҗҗəтлик сəяһəтлəр дəп аталмиш, сəяһəтчилəр
-
ниң еғизəки һекайилири, шу һекайилəрдики мотивлар асасида пəйда 
болған, ривайəтлəр тəсир көрсəткəнлиги мəлум. Сəпəр мотивлири 
пəқəт нəсрий əсəрлəрдила əмəс, бəлки нəзмийлəрдиму көплəп учрай
-
ду. Дуния əдəбиятида сəяһəт жанри символизм вə романтизм еқим
-
лирида көрүнди. Мисалға, рус əдəбиятида классик шаир А.С.Пуш
-
кин поэзиясидə, йəни униң «Кавказ тутқуни» (Кавказский пленник), 
«Тутқун» (Узник) «Цыганлар» (Цыганы), «Инси-җинлар» (Бесы)» 
намлиқ шеирий əсəрлиридə романтизм идеясиниң тəсири болуп, 
улардики романтикилиқ қəһриман өзи яшаватқан ижтимаий муһитни 
тəрк етип, əркинликни издəп, сəпəр чекиду. Әнди «Евгений Онегин» 
шеирий романида болса, Онегинниң сəпири алдинқиларға нисбəтəн 
өзгичə, йəни, реал җайлар һəққидə сөз болиду.
Уйғур əдəбиятиға нəзəр салғинимизда, сəяһəт жанриниң ярқин 
мисали сүпитидə көрнəклик язғучи вə шаир Һезмəт Абдуллинниң 
прозида йезилған «Шинҗаң тəсиратлири»
1
намлиқ китавини аташқа 
болиду. Язғучи 1957-жили май ейида Шинҗаң уйғур Автоном Райо
-
ни язғучилириниң жиғиниға тəклип қилинип, уйғурларниң тарихий 
вəтинигə сəпəр чəккəнлиги һəққидики өз тəсиратлирини, қайтип кəл
-
гəндин кейин, йезип қалдурған еди. Муəллип бу кичик китапчиси
-
дə өз баянини проза шəклидə ипадə қилип, уни «Алмутидин учуш», 
«Әнди Үрүмчи», «Меманханида» («Меһманханида» болуши керəк 
еди – А.Г.), «Қəлəмдаш достлар билəн учришиш», «Язғучилар жиғи
-
ни», «Шинҗаң сəнъəтчилири», «Рəқəм вə намлар», «Үрүмчи музейи
-
1
Һезмəт Абдуллин. Шинжаң тəсиратлири. Алмута: Қазақстан дөлəт 
нəшрияти, 1959. 

284
да», «Қедимий йоллар», «Сопиянə Турпан», «Турпан йезилири билəн 
тарихи жайлирида», «Коллектив əмгəк көрүнүшлири», «Туюқсиз 
тəклип», «Үрүмчи – Лəнжо», «Қəлəмдаш достларға хəт» дегəн бир 
қанчə мавзуларға бөлүп җайлаштуриду. У һəр бир җайниң алаһиди
-
ликлирини өзиниң язғучилиқ, һəммини күзəткүчи, байқиғучи көзи вə 
ички сезимлири билəн көрүп, уларға баһа бериду. Айрим җайларда 
өзиниң һаяҗанланғанлиғини шеирий мисралар билəнму изһар қили
-
ду. Һ.Абдуллинниң бу əсəрини сəяһəт жанриниң һөҗҗəтлик сəяһəт 
шəклигə ятқузушқа болиду.
Сəпəр мотивлири уйғур заманивий əдəбиятидиму пəқəт прозидила 
əмəс, бəлки нəзмий шəкилдики əсəрлəрдиму учрайду.Улар шаирлири
-
мизниң барған йəр, шəһəрлири вə һəр қандақ җайлар, сəпəр вақтида 
көргəн, өзлирини тəврəндүргəн, қайил қилған көрүнүшлəр, адəмлəр 
тоғрисидики тəсиратлири шаиранə һис-туйғулири билəн жуғурулған 
һалда өз əксини тапиду. Мəсилəн, Һезмəт Абдуллинниң «Ғулҗа йоли», 
«Әссалам, Енисей»
1
, Рози Қадирийниң «Алмута», Турсун Ваһидий
-
ниң «Салам, Алмута», Мөмүнҗан Һəмраевниң «Салам берип кəлдим», 
«Сəмəрқəнд»
2
«Савутҗан Мəмəтқуловниң «Малеевка – иҗаткар өйи», 
«Ғалҗат»
3
, Һаҗихан Шакированиң «Алмута»
4
, Раһилə Һапизованиң 
«Кавказ, «Алмута»
5
, Хəйриниса Турдиниң (Қирғизстан) «Қəшқəр», 
«Жудалиқ», Абдусалам Ғаппар (Қирғизстан) «Қутлуқ жай»
6
, Тей
-
ипҗан Елиевниң (ШУАР) «Жутумни көрүп дегəн гəплирим», Җаппар 
Әмəт (ШУАР) «Әссалам, Қəшқəр», «Қəврə алдида», Мəһəммəтҗан 
Садиқ «Һейтгаһ – ават бир пəстə», Мəһмут Зəйидий «Алтун дəвир 
сималири»
7
вə шуниңға охшаш башқиму шаирларниң шеирий əсəр
-
лирини аташқа болиду. Биз бу мақалимизда сөз қилмақчи болуватқан 
Қирғистанниң көрнəклик уйғур шаири Җамалдин Қасимовниң по
-
эзиясидиму қараштурулуватқан жанрға мас келидиған нəзмилəрни 
1
Қутлуқ дияр. Алмута: Жазушы, 1981. Һезмəт Абдуллин. 29;34-бб.; Рози 
Қадирий. 50-51бб.; Турсун Ваһидийниң «Салам, Алмута». 116-119-бб.
2
Мөмүнжан Һəмраев. Өмүр ялқуни. Алмута: Жазушы, 1975.93-б.; 24-б.
3
Савутжан Мəмəтқулов. Яхшилиқ. Алмута: Жазушы, 1987. 12-13; 43-44-
бб.
4
Һажихан Шакирова. Висал. Алмута: Жазушы, 1989. 20-б.
5
Раһилə Һапизова. Һаят шундақ. Алмута: Жазушы, 1988. 31; 43-бб.
6
Қирғизстан уйғурлириниң əдəбияти. Бишкек, 2001. Хəйриниса Турди. 
273-274-бб.; Абдусалам Ғаппар. 303-б.
7
Тəңритағ садалири. Алмута: Жазушы, 1990. Тейипҗан Елиев. 13-14-бб.; 
Җаппар Әмəт. 58-60-бб; Мəһəммəтҗан Садиқ. 73-б; Мəһмут Зəйидий. 80-81-
бб.

285
учритимиз. Мəлумки, шаир Җамалдин Қасимовниң иҗадий паалий
-
ити 1953-жилидин башлинип, «Шинҗаң гезити», «Шинжаң яшлар 
гезити», «Шинжаң əдəбият-сəньити», «Тарим» вə башқа гезит, жур
-
налларда, сабиқ Кеңəш иттипақиға көчүп чиққандин кейин, «Ком
-
мунизм туғи», «Йеңи һаят», «Иттипақ», «Пəрваз», «Арзу» қатарлиқ 
гезит, журналларда нəшир қилинип, кəң аммиға тонулған еди. Униң 
1971-жили «Дил дəптири», 1977-жили «Йоллар вə ойлар», 1983-жили 
«Издигəнлирим», 1988-жили «Келəр күнни күткəндə», 1991-жили 
«Қəшқəр йоли» шеирий топламлири оқурмəнлəр арисида яхши ин
-
касларни пəйда қилип, заманивий уйғур шеирийитиниң тəрəққиятиға 
қошулған салмақлиқ һəссə болди. Җ. Қасимовниң «Қəшқəр йоли»
1
дастанлар топлимини сəяһəт жанриниң заманивий уйғур шеирийити
-
дики бир көрүнүши сүпитидə қобул қилишқа болиду. Мəзкүр топлам 
шаирниң ахирқи вақитта язған «Қутлуқ сəпəр», «Қəшқəр йоли», «Маһ
-
мут Қəшқəрий» дастанлирини өз ичигə алиду. «Қутлуқ сəпəр»даста
-
ни: «Муқəддимə», «Или йолидики бир дəқиқə», «Тавап қилип өттүм 
Ғулҗини», «Тəлкиниң даванидин», «Аһ, сəн Буғда!» дегəн мавзуларда 
аталған алтə қисимдин ибарəт. Өзиниң киндик қени төкүлгəн вəтинигə 
болған сəпəр, əлвəттə шаир үчүн қутлуқ еди. «Қутлуқ сəпəр» даста
-
ни өз оқурмəнлирини уйғурларниң тарихий вəтинигə сəпəргə башлап, 
муқəддəс җайлириға тавап қилдуруп, дастан муəллипиниң ички 
кəчүрмилирини һис қилишқа, уни көз алдиға гəвдилəндүрүп, пикир 
жүргүзүшкə, баһа беришкə түрткə болиду. Һəр бир жайниң өз тарихиға 
бағлиқ тарихий шəхслири, қəһриманлири билəн үз көрүшүшкə муй
-
əссəр қилиду. Или йолида оқурмəн дəслəп уйғур хəлқиниң қəһриман 
пəрзəнди Ғени батурниң һəйкилини төвəндикичə көриду: 
«Егиз һəйкəл,
Или йоли үстидə,
Әтрапи гүл,
Әтрапи бағ,
Бүккидə...
Мəн алдиға келип əгдим бешимни,
Бир дəм туруп хиял билəн шүккидə» 
Шаир шундақла, хиялəн өз хəлқиниң өтмүштики тарихиға сəяһəт 
қилип, Ғени батурниң җəңгивар һаятиға мунасивəтлик Нилқа шəһири
-
ни тилға алиду. Андин «туюқсиз келип тохтиған машинилар» шаирниң 
ойлирини бөлүветиду. У һазирқи əвлатниң, Ғени батурниң батурлуғи 
алдида баш егип, дайим хатирилəп туридиғанлиғини, пəқəт хəвəрлəпла 
1
Җамалдин Қасимов. Қəшқəр йоли. 1991.

286
қоймастин, өзиниң көз алдида йүз бəргəн көрүнүш, йəни той қилишқан 
яшларниң батур һəйкилигə келип, гүл қоюп, һөрмəт билдүрүп, сүкүт 
сақлап турушини гəвдилəндүрүп бериду. Шундақ қилип, йол йəнə да
-
вамлишип, у оқурмəнни чегариға елип келиду. Әллəрни, хəлиқлəрни, 
йəрлəрни бир биридин бөлүп турған чегара, муəллиптə инсанлар һаяти 
тоғрисидики философиялик ойларни пəйда қилиду. Шуңа у:
«Бөлүнмисə мошу чəксиз пүтүнлүк,
Адəмлəрдə болматтиму үстүнлүк.
Йəр һамилдар анидəк ғəм чəкмəтти,
Бағри болмас еди бəзəн соғ, сүрлүк!»
дəп хитап қилиду. Қутлуқ сəпəр егиси əнди Ғулҗа шəһригə қəдəм 
тəшрип қилиду. Дастанниң «Тавап қилип өттүм Ғулҗини» намлиқ 
қисмида шəһəрдики тəсиратлири төвəндикичə əкис əттүлүлиду: 
«Һəйвəт егиз мунарлириң йоқ сəндə,
Мунардинму бүйүк һөрмəт бар мəндə». 
Ғулҗа шəһриниң əһмийити, у җайда уйғур хəлқиниң тарихида, 
шаир өзи ейтқандəк, «нəслиниң пəхри» болған қəһриман пəрзəнтли
-
ри: Садир палван, Маймихан вə Лутпулла Мутəллиплəр өткəнлиги 
билəн тəриплиниду. Муəллип уларниңму қəбригаһлирини тавап қи
-
лип, андин оқурмəнини мəдрисигə башлайду. Мəдрисидə биз униң 
түврүклирини, нəқишлəнгəн пəштақлирини көрəлəймиз. Униңға 
төвəндики мисралар мисал болалайду: 
«Қатмиғини билəн түврүклири тил,
Нəқишлəрдин тəврəнгəндəк болар дил». 
Шундақла: 
«Пəштақларға оюп язған дəрдини,
Шу сəвəптин мошу пəштақ əҗайип,
Әслитиду маңа гүлниң бəргини.
Егиз пəштақ көпни көргəн пети бу,
Йезиқларда қапту көпниң етиму».
Мəдрисə һəққидики тəсиратлар классик уйғур шаири Билал Назим 
һəққидики ойларға улишип кетиду:
«Таң сəһəрдə
Пəлəмпəйдин өрлиди.
Ялғуз пəштақ һозуриға төрлиди».
дəп, муəллип, əдипни мəдрисидики егиз пəштақта көриду. Ғəзəл
-
хан шаирниң ойчан, илһам лəззитигə бөлүнүп, иҗат илкидə жүргəн 
қияпити гəвдилəндүрүлүп, униң ғəзəллиридин үзүндилəр кəлтүрүли
-
ду. Билал Назимниң шəриқ əдəбиятиниң бүйүк намайəндилири билəн 
болған роһий бағлиниши, униң шаир Җамини чүшидə көргəнлиги 

287
һəққидики нəзмий баянда көрүниду. Ғулҗа шəһири тоғрисидики тə
-
сиратлар «Ақ өстəң», хəлиқниң қан вə тəридин бəрпа болған «сепил» 
вə йəнила тарихий сималарниң бири – Ризвангүлни əслəш билəн 
ахирлишиду. Җ.Қасимовниң тарихий вəтəндики сəпəр тəсиратлири 
дастанларда дайим уйғур хəлқи тарихида жүтмəс из қалдуруп кəткəн 
қəһриманларни хатирилəш билəн зич бағлиништа ипадə қилиниду. 
Униңға «Тəлкиниң даванидин» ярқин мисал болалайду. Униңда сөз: 
«Егиз тəлкə,
Мəғрур Тəлкə,
Гүл Тəлкə,
Көкни тирəп турған гоя бир йəлкə».
дегəн мисраларда башлинип, Тəлкə даваниниң қияпити он бəш 
мисрада сүрəтлəнгəн болсиму, шаир бу картинини техиму чоңқур 
мəзмунға егə қилишни мəхсəт қилип, униңға хəлиқ қошақчиси, батур 
Илахун көккөзниң дүшмəнлəрниң қолиға чүшүп қалған пəйтидики 
вақиəликни қошиду. Униңда чериклəрниң алдини тосап, Илахунни 
азат қилиш үчүн атланған жигитлəрниң қəһриманларчə җəң қилиши 
вə күч тəң болмиғанлиғи сəвəвидин, һəммисиниң қурбан болғанлиғи 
һекайə қилиниду.Чериклəрниң Илахунни төмүр қəпəзгə селип, һарву
-
да Тəлкə давани арқилиқ елип меңиши, батурниң шу пəйттики қияпи
-
тиниң тəсвири, төвəндики мисраларда көз алдимизға муəййəн карти
-
нини яритиду:
«Өткүр көзлүк,
Ақ малихийи бешида,
Шум қарғилар учар қəпəз тешида,
Йоған қулуп селинған бу қəпəзгə,
Көп чериклəр орап маңар қешида.
Һарву аста қояр еди ғичилдап,
Патқақлиқ йəр йəткəн юмшап – мичилдап».
Мəзкүр дастанниң «Аһ, сəн Буғда!» қисми көлəми җəһəттин хелə 
чоң болуп, шаир униңда Буғда теғиға мураҗиəт қилип, униң тəсвири
-
ниму хəлиқ тарихиға бағлаштуриду. Шаир үчүн Буғда – һəммигə гува 
болған «қери тағ». Бу тəриплəштин оқурмəн Үрүмчи, Турпан шəһəрли
-
ри, Тарим, Или дəриялири, Музартлар һəққидə хəвəрдар болиду, йəни: 
Жүригиңниң бир йенида Үрүмчи,
Бир йениңда улуқ Турпан бар шу ан!
Тарим ташқинлиған мəзгил ғəзəптə,
Музарт баққан əмəсму сəн тəрəпкə.
Или өрлəп, 
Арвал болуп һəмнəпəс,

288
Садалири йəтмигəнму пəлəккə.
Аһ, сəн Буғда,
Көргиниң көп қиммəтлик,
Бирдə хошал едиң, бирдə ғəм-дəртлик.
Бу дастан хаинлиқ һəққидики бир ривайəттин башлинип, қизил 
бенаға от кетиш вақиəси билəн гоминдаң һөкүм сүргəн дəвирдики 
вақиəлəргə улишиду. Қараштурулуватқан фрагментта уйғур хəлқиниң 
көрнəклик шаирлири вə қəһриман пəрзəнтлири болған Әнвəр Наси
-
рий, Нимшеһит вə Лутпулла Мутəллиплəр хатирилиниду. Тарихий 
тəсиратлар əнди рəссамлар көргəзмисигə алмишип, униңда уйғур 
хəлқиниң атақлиқ рəссами Ғази Әмəтниң «Муқамчилар» рəсимини 
көрүмиз. Униңдики җансиз тəсвир шеир мисралирида иккинчи һа
-
ятқа егə болуп, уйғур саз əсваплири, йəни саттар, дутар, тəмбир, чаң 
в.б. ларда муқам челиватқан муқамчилар, «Қалған улар муқам билəн 
чирмишип» дəп шаир ейтқинидəк, қайтидин җанлиниду. Бу көргəз
-
мидə һəрбий кийимдики Ипарханниңму рəсимиму җайлаштурулған
-
лиғи тəриплиниду. Дастан йəнə Буғда теғиға болған мураҗиəт, йəни 
лирикилиқ чекиниш билəн тамамлиниду. Җамалдин Қасимовниң бу 
топламға киргүзүлгəн новəттики дастани «Қəшқəр йоли» дəп атилип, 
бир қаримаққа, «Қутлуқ сəпəрниң» давамидəк көрүнсиму, униңда 
Қəшқəр шəһиригə вə униң өтмүш тарихиға бағлиқ тəпəккүр қилиниду. 
Қəшқəр шəһириниң анар мевиси билəн даңлиқ екəнлигини хəвəрлəш 
үчүн, һекайивəн классик шаир Гумнамниң ғəзилигə нахша яңратқан 
Патəм Қурбанниң, уни анар билəн күтүвалғанлиғини баян қилип: 
«Бир җүп анар тутти Қəшқəр тили боп,
Бир җүп анар тутти Қəшқəр дили боп»
дегəн мисралирида Қəшқəр тилиниң шевə өзгичилигигə егə екəнли
-
гини тəкитлəп, шундақла, анар һəққидики қедимий вə гөзəл ривай
-
əтни əслəп өтиду. Андин өзини үзүм, қоғунлар билəн меһман қилип, 
«Бу мирасдур – қедими нəслимдин» дəп бешиға бадам допа кийдүрүп 
қойған, Қəшқəр хəлқиниң меһман-дост екəнлигини мəмнунийəт 
билəн мəдһийлəйду. Муəллип йəнила тарихқа нəзəр ташлап, шеирий 
баянниң давамида қедимий мəдəнийəт очиғи болған бу шəһəрниң та
-
рихий вақиəлəргə бай екəнлигини тəкитлəп, Аппақ ғоҗиниң əпти-бə
-
ширисини төвəндикичə сүрəтлəп, паш қилиду:
«Аппақ ғоҗа
Тили майлиқ,
Дили тар,
Һəр күни бар һөкүмдарда қанлиқ дар.
Ишрəт беғи өзи үчүн кəң амма, амма,

289
Әл жүрəтти пак сөйгүгə болуп зар».
Бу җайда шундақла, суффист шаир, классик намайəндилəрниң 
бири болған Мəшрəпниңму Қəшқəргə сəяһəт қилғанлиғи, лекин Ап
-
пақ ғоҗиниң қол астида ялланма хизмəттə болуп қалғанлиғи тоғриси
-
дики мəлуматларға егə болумиз. «Қəшқəр йоли» топлимини тəшкил 
қилған новəттики дастан «Маһмут Қəшқəри» дəп атилиду. Умумəн 
ейтқанда, бу үч дастан шаирниң вəтинигə болған «Қутлуқ сəпири» 
тəсиратлири асасида барлиққа кəлгəчкə, бир-биригə зич бағлинип, то
-
луқтуруп бариду. Шу сəвəптинму, «Қəшқəр йолидин» кейин мəшһур 
алим Маһмут Қəшқəрий һəққидики дастанниң йезилиши тəсадипи 
əмəс, əлвəттə. Чоң төрт қисимдин (һəр бир қисим алайтəн үч, төрт, 
бəш, бапларға бөлүнгəн) ибарəт болған мəзкүр дастанда шаир улуқ, 
мутəппəкүр алим Маһмут Қəшқəрийниң симасини яритишни мəхсəт 
қилиду. Бу җəриянда муəллип дəслəп өз қəһриманини ғурурлуқ, батур 
əр, мəрт инсан сүпитидə гəвдилəндүрүп: 
«Яришипту тулпар Маһмут бəстигə,
Қоюп бəрсə у учушниң қəстидə.
Күмүч қəмəр,
Қилич əрниң көркикəн,
Ғурури бар адəмлəрму башқидə!..
Жүригидə жиқ иш бардəк түгүлгəн
Түгүнлəрниң сирин билип үлгəргəн», -
дəп сүрəтлəп бериду. Дастанда Маһмут Қəшқəрий əң алди билəн 
алийҗанап хислəтлири билəн көрүниду. Андин униң даналиғи, түр
-
кий хəлиқлəрниң мəдəний, роһий байлиғи болған тилини тəкшүрүп, 
«Дивани луғəтит түркни» яритиштики җапалиқ əмгиги дастан сюже
-
тида – һəр хил ситуациялəрдə көрүнүп туриду. Шаир бу сəпəр һəққидə 
«Қəшқəр йолиниң» хатимисидə: 
«Несип болди маңа тағдин ашмақлиқ,
Дəриялардин өркəшлинип ташмақлиқ.
Несип болған екəн жутниң һиддини,
Жиғип, пурап, алəм ара чачмақлиқ!»
дəп, тəвринип язиду. Мəзкүр мисралар сəпəр тəсиратлириниң 
шаир қəлбидə һаяжанлиқ һис-туйғуларни җошқунлитип, шеир ми
-
сралириниң булақтəк етилип чиқишиға вə ақивəттə чоң дастанларниң 
вуҗутқа келишигə зəмин болғанлиғиниң ярқин ипадисидур.
Хуласилəп ейтқанда, шаир Җамалдин Қасимовниң үгинишимиз 
объекти болған мəзкүр əсəрлирини уйғур əдəбиятида сəяһəт жанри
-
ниң əнъəнилирини поэзия саһасида давам əттүрүштə қошулған һəссə 
дейишкə болиду.

жүктеу/скачать 2,74 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: