Аман абасилов әлеуметтік лингвистика
Тілдік жағдаят, оның типтік түрлері
жүктеу/скачать 2,06 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- (жекелеген тілдер мен олардың өмір сүру формалары) қызмет ету жағынан бөлініп таралу процестері мен оған әсер етушілік
| 4.2 Тілдік жағдаят, оның типтік түрлері
Тілдік жағдаяттың танымдық аппараты мен анықтамасына, оның өзіндік түрлеріне арналған көптеген әлеуметтік лингвистикалық әдебиеттер баршылық, дегенмен ол жөнінде Г.В.Степановтың, В.А.Аврориннің, Л.Б.Никольскийдің және А.Д.Швейцердің еңбектерінде біршама кең түрде қарастырылған. Жалпы тұжырымдауда тілдік жағдаят - бұл белгілі бір этникалық бірлестіктегі немесе көптілді әкімшілік-аумақтағы қарым-қатынасты қамтамасыз ететін тілдік құрылымдардың (жекелеген тілдер мен олардың өмір сүру формалары) қызмет ету жағынан бөлініп таралу процестері мен оған әсер етушілік күші бар түрлі әлеуметтік факторлардың жиынтығы дегенді білдіреді. Ол социудағы тіл өмірінің маңызды базисін көрсетеді және мәні тілдің қызмет етуінен көрінеді. Осыған қарағанда, тілдік жағдаят та этнолингвистикалық жағдаят сияқты қоғамдағы түрлі әлеуметтік жіктердің белгілі бір қоғамдық-тілдік тәжірибесінен шығатын шынайы құбылыс. Бұл екі құбылыстың екеуі де қоғамның тілге қатынасының нәтижесі, сондықтан олардың арасында әрқашан жақын байланыс пен өзара тәуелділік болады. Дұрысында тілдік жағдаятты бір ұлтты не көп ұлтты әкімшілік- аумақтағы тілдердің қызмет етуінің тарихи-салыстырмалы про- цесінде ала отырып қарастырған жөн. Мұнда этнос тілдері өзара бірдей немесе әрқилы құқықтағы қатынаста бола отырып, қоғам өміріндегі сан алуан қызметтерді атқарады. Ал бұл сол қоғамдағы тілдік жағдаяттың өзіндік ерекшелік белгісін танытады. Түрлі елдердегі не оның өз ішіндегі әкімшілік-аумақтарында қалыптасатын осындай тілдік жағдаяттар түрлі зерттеушілерге 109 қозғау салып, оларды белгілі бір типтерге топтастыруға түрткі болды. Тілдік жағдаяттың осындай үш түрлі типтік түрін (типоло- гиясын) Г.В.Степанов жасады. Оның біріншісін ол роман тіл- дес елдердегі тіл мен диалекті қатынасынан көрсетеді. Әйтсе де, роман тілдес елдердегі бұл қатынастарды салыстырушылық мүлдем де бірдей еместігі жөніндегі зерттеуші ескерту жасайды. Тілдік жағдаяттың екінші түрін ол туыстас тілдердің (мысалы, Испаниядағы француз, провонсаль, испан, католон және галий тіл- дері) сөйлеушілеріне тән тарихи-мәдени, әлеуметтік, саяси және басқа да факторлардың негізінде жасаса, үшінші түрін туыстас емес тілдерді (мысалы, франциядағы баск пен француз, Молдавиядағы мордва, украин, Латын Америкасындағы испан және үнді тілдерін, Канададағы француз және ағылшын т.б. тілдерін) қарастыра оты- рып жасаған [41]. Қазіргі әлеуметтік лингвистиканың теориялары мен проблема- ларына және әдістеріне арналған монографиясында А.Д.Швейцер тілдік жағдаятты топтастыруға мынадай қажетті шарттар ұсынады. 1.Әлеуметтік мәртебе (социальный статус) – сол қоғамда қолданылатын тілдің, оның вариантының өзге тілдерге қатынас бойынша алатын өзіндік орны (жағдайы); 2.Әлеуметтік қызмет (социальные функции) – тілдің, оның вариантының түрлі салалардағы қызметі. 3.Әлеуметтік қарым-қатынастық рөл (социально-коммуника- тивная роль) – тілдің, оның вариантының нақтылы саяси-әкімшілік ұйым шегіндегі қызметі. А.Д.Швейцер әлеуметтік мәртебе ұғымына тілдердің ресми (заңды) және шын мәніндегі мәртебесін (фактический статус) жатқызады. Ал оның өзі: а) ресми мәртебе тілдің не оның вариантының заңмен бекітілген жағдайы арқылы анықталады; ә) нақтылы мәртебе тілдің сол қоғамдағы орны мен рөліне негізделеді. Оған: сол тілде сөйлейтін адамдар саны (олар- ды этникалық-мәдени және демографиялық мәліметі), қолдану 110 аясы, сөйлеушілер арасында қостілділік, көптілділік немесе диаглосияның барлығы, тіл мәртебесіне күмәнділік туғызбау т.б. жатады [10, 176.]. Тілдік жағдаят типологиясының тағы бір түрін Я.Ч.Фергюсон жасады. Бұл типологиялық құрылым қысқаша айтқанда «Форму- ла социолингвистического профиля стран» деген атпен белгілі болды. Фергюсон мұнда тілдік жағдаятты типтендірудің өзіндік өлшемдерін белгіледі. Ол мынадай мазмұнды қамтиды: 1.Сандық-демографиялық белгілер –Lmaj (үлкен) және Lmin (кіші) деп бөлінетін тілдердің саны. 2.Тілдің лингвистикалық варианттары – классикалық (G), қалыпты (стандарт) тіл (О), әдеби тіл (S), жергілікті тіл (V), кре- оль-тіл (К), пиджин-тіл (Р) ,«ерекше тіл» (Spes). 3.Тілдің қызмет ету аясы – этникалық (Q), ресми (O), лингва- франка немесе койне (W), аймақтық тіл (N), интернационалдық тіл (L), мектепте қызмет ететін тіл (e) алынды. Осы шартты белгілерді пайдалана отырып, ол Белгиядағы тіл- дік жағдаятты былайша сипаттайды: жүктеу/скачать 2,06 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|