– сурет - Карталардың жіктелуі

96 
6.4.1 Құбылыстарды бейнелеу әдістері 
Картадағы қандай болмасын құбылыстар анықталған сапалық немесе 
сандық кӛрсеткіштерде бейнеленеді, олар сипаттама түрінде және карта 
аңыздарында кӛрсетілген. 
Құбылыстың сапалық сипаттамасы екі кӛзқараспен қарастырылуы 
мүмкін: 
- картирлеу үшін критерий құбылыстар арасындағы әртүрлі сапалық 
жағдайдағы 
ұқсастық 
қасиеттері 
болып 
табылады. 
(Мысалы, 
гидрогеологиялық карталарда бассейн бойынша бӛлу бар, олар кейіннен 
гидрологиялық тәртіп ұқсастығы дәрежесі бойынша сәйкес түрлерге 
бӛлінген); 
- критерий әртүрлі сандық жағдайлардағы ерекшелік болып табылады, 
яғни ұқсастық емес қасиеттер (мысалы, этнографиялық карталар). 
Сандық сипаттамалар қосынды шамаларымен (тұрғындар саны), 
қатыстымен (халық тығыздығы) немесе негізінде сандық кӛрсеткіштермен 
(рельеф белгілерімен) берілуі мүмкін. 
Сонымен, тақырыптық карталарда әртүрлі құбылыстар, олардың 
орналасу сипаттамалары кӛрсетілген. Бұл құбылыстар пункттер, сызықтар, 
аудандар бойынша таралуы, яғни олар тегіс, жан-жаққа таралған болуы 
мүмкін. Карталарда оларды бейнелеудің арнайы әдістері бар. Тақырыптық 
карталарда құбылыстарды бейнелеу әдістерінің саны сегіз шамасында, 
бірақ олардың әртүрлі комбинациялары қолданылады. 
Картодиаграмма.
Аумақтық бӛлу торларында орналасқан белгілер – 
диаграммалық фигуралар кӛмегі кезінде сандық құбылыстарды картада 
бейнелеу әдісі. Әдетте бұл аумақты әкімшілік бӛлу болып табылады, 
ӛйткені картодиаграмма әдісімен жасалған карталар экономикалыққа 
жатады. Белгілер әдісіне қарағанда диаграммалық фигура жеке объектіні 
бейнелемейді, ол берілген аудан шекарасында құбылыстардың қосынды 
шамасын белгілер кӛмегімен – дӛңгелек, квадрат, үшбұрыш және т.б. 
түрінде кӛрсетеді. Бұл әдіс экономикалық географияда жан-жақты 
қолданылады, ӛйткені белгілерді есептеу, картодиаграмманы құру оңай, ол 
кӛрнекті, нақты. 
Картограмма.
Картада қатысты сандық құбылыстарды бейнелеуді 
кӛрсетеді, бірақ шамасы бойынша абсолютті емес. Әдістің негізгі 
мағынасы мынада, аумақты бӛлу торында осы сипаттама жататын, аудан 
шекарасында штриховка немесе түс тиімділігі жолымен географиялық 
ерекшелік кӛрсетіледі. Шартты түрде бұл аудан біртекті болып 
қабылданады. 
Ареалдар әдісі.
Бұл әдістің мәнісі картада картографияланатын 
құбылыс таралған ауданды белгілеу болып табылады. Аудандар 
контурмен, түспен немесе штрихтаумен кӛрсетіледі, оларды белгілеу үшін 
суреттер қолданылады. 

97 
Ареалдар әдісі картада аудан бойынша кӛп немесе аз шамада және 
карта масштабында ӛрнектелген құбылыстарды кӛрсету кезінде 
қолданылады. Ол жан-жақты пайдаланылады, ӛйткені қарапайым, 
кӛрнекті. Белгілер әдісінен ерекшелігі ол анықталған пункттерді 
кӛрсетпейді, ол аумақты кӛрсетеді, мысалы, ауылшаруашылық жерлер 
ареалы, дәрілік ӛсімдіктер және т.б. 
Ареалдар абсолютті болуы мүмкін, яғни аудан нақты контурмен 
шектелген және оның ішінде құбылыстар бар және қалыпты, яғни 
құбылыстар концентрациясының кӛп орны белгіленген. 
Изолиния әдісі
. Изолиния – тең сызықты, құбылыстың бірдей сандық 
сипаттамасы. Изолиния мысалдары – изогипстер, изотермалар. Изолиния 
әдісімен кӛрсетілетін құбылыстардың бірқатар ерекшеліктері болуы керек: 
- күнделікті оның таралуы, яғни оның күнделікті бар болуы (мысалы, 
рельеф); 
- сандық сипаттамалар қосындысын қолданудың мақсатты бейнелі 
еместігі; 
- бір-бірінен қайсыбір арақашықтықта орналасқан, әртүрлі нүктедегі 
құбылыстардың біркелкі еместігі; 
- бір нүктеден екіншіге ӛту кезінде қозғалыс ӛзгерісінің монотондығы, 
тұрақтылығы. 
Изолиниялар кӛбінесе табиғат картасында қолданылады, экономикалық 
карталарда сирек кездеседі. Изолиния әдісі нақты. Изолиния жүргізу үшін 
интерполяция әдісі пайдаланылады. Бұл кезде картада құбылыстың белгілі 
шамаларымен нүктелер болуы керек және бӛлу шамасы, яғни кӛршілес 
изолиниялар арасындағы сатысы анықтаулы тиіс. Құбылыстың таралуы 
шамасынан басқа, изолиниялар оның жалпы таралуын кӛрсетеді, яғни 
статикалық рельеф деп аталатын құбылысты бейнелейді, оның 
сипаттамасын түсіндіреді.
Нүктелік әдіс
. Орта бойынша нақты сипаттамалы құбылыстарды 
картографиялау кезінде қолданылады. Ол картада құбылыстың сандық 
сипаттамасын кӛрсетеді. Бұл кезде оның географиялық таралуымен сәйкес 
нүктелерді орналастыру орындалады.
Әрбір нүкте объектілердің бірдей санын білдіреді, оның нүктедегі саны 
нүкте салмағы деп аталады.
Белгілер әдісінен айырмашылығы әрбір нүкте нақты объектіні 
білдірмейді, бірақ оның сандық кӛрсеткішінің графикалық ӛрнегі болып 
табылады. 
Нүктелік әдіс екі түрмен орындалады: біріншіден, нүктелер бір шамада 
орналастырылуы, екіншіден – оның сандық ӛрнегінде объектілердің 
фактылы орналасуы бойынша локалды болуы мүмкін. Нүктелердің 
салмағын дұрыс анықтау, олардың ӛлшемдерін карта масштабымен 
келістіру маңызды. 

98 

жүктеу/скачать 5,48 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: