Әл фараби атындағЫ Қазақ
жүктеу/скачать 1,9 Mb. Pdf көрінісі
|
Зоология СРС
| Коловратка
Коловратка(Ротаторіа) – жұмыр құрттар типінің бір класы. Жер шарында кең тараған. Көбінесе тұщы суларда тіршілік етеді. 1500-дей түрлері белгілі. Қазақстандағы барлық тұщы суларда кездесетін 220-дай түрі белгілі. Коловратка өте ұсақ (0,04 – 2 мм) көп клеткалы жануарлар. Олардың денесінің бас жағында орналасқан, күрделі кірпікшелер жинағынан құралған, ерекше айналмалы аппараты болады. Егер Коловратка суда қалқып жүрсе, айналмалы аппараты бұранда сияқты бұралып жүзу мүшелерінің міндетін атқарады, ал қозғалмай бір орында тұрса, жәндіктің суда қозғалуын және суда толқын туғызып ұсақ жәндіктерді аузына әкелуіне қызмет етеді. Дене пішіні, көбінесе, созылыңқы, көлденең қимасы не дөңгелек, не жалпақ пішінді. Әдетте, Коловратканың денесі үш бөлікке бөлінеді: кірпікшелі бас, кеуде (онда барлық ішкі органдары орналасқан) және аяқ (дененің бұлшық етті өсіндісі). Аяғы болмауы да мүмкін. Коловраткалар уақытша, кейде тұрақты бекініп тұрады. Коловраткаларда нағыз кутикула және тері-бұлшық ет қапшығы болмайды. Тері жамылғысы – қалың эпителий, оның үстін сауыт жауып тұрады. Тері-бұлшық еттері тұтас қабат жасамай, денеде топтасып орналасады да оның қозғалуын қамтамасыз етеді. Қарынның ішіндегі қорытылмаған заттар денеге тарап, қалдықтары артқы ішекке өтеді. Оның артқы ұшы кеңейіп клоакаға айналады. Кейбір түрлерінде артқы ішегі мен аналь тесігі болмайды (Аспланцһна, Асцоморпһа), қорытылмаған қалдықтар ауыз тесігі арқылы сыртқа шығарылады. Тыныс алу және қан айналу жүйесі болмайды. Сезім мүшелеріне қарапайым көздері және қармалауыштары жатады. Көздерінде қызыл не қара пигмент дақтар болады. Коловраткадың көбісінде бас бөлімінің екі жағында бір-бірден көзі болады. Коловратка балдырлармен, бактериялармен және детритдетритпен (өлексемен) қоректенеді, арасында жыртқыштары да бар. Коловраткалар планктонды тіршілік етуіне байланысты суды тазартып отырады және басқа организмдерге, әсіресе, балықтарға қорек ретінде маңызы зор. Дамуы Тіршілік циклі гетерогония, яғни партеногенетикалық және жыныстық көбеюдің кезектесуі. Тұрақты, қолайлы жағдайда популяцияда тек аналықтары болады, олар партеногенез арқылы көбейеді, яғни бірдей аналықтарды шығарады. Қолайсыз жағдайларда (мысалы, су қоймасының құрғау қаупі, аяздың жақындауы) аналықтарды ұрықтандыратын гаплоидты еркектер пайда болады, нәтижесінде қалың қорғаныс қабығы бар «қысқы» немесе тыныш жұмыртқалар пайда болады. Кейіннен (қолайлы жағдайлар туындаған кезде) бұл жұмыртқалардан партеногенетикалық аналықтар шығады және цикл қайталанады. Ротиферлер екіжынды. Әйелдерде бір аналық без және бір желточник бар, олар жалпы қабықпен жабылған. Жұмыртқа түтігі клоакаға құяды Осылайша, ротиферлерде клоакаға үш мүше жүйесі ашылады: ас қорыту, шығару және көбею. Әйелдер жұмыртқа салады немесе жас ротиферлер туады. Жыныстық көбею қос жынысты немесе партеногенетикалық болуы мүмкін. Ротиферлер – екіжынды организмдер (еркек немесе аналық жыныс мүшелері бар) және жыныстық диморфизмді көрсетеді (еркектері мен әйелдерінің пішіндері әртүрлі). Көптеген түрлер партеногенді және гаплодиплоидияны көрсетеді, жынысты анықтау әдісі ұрықтанған жұмыртқа аналыққа, ал ұрықтанбаған жұмыртқа еркекке айналады. Көптеген қос жынысты түрлерде аталықтары қысқа өмір сүреді және ас қорыту жүйесі жоқ және жалғыз аталық безі жоқ. Әйелдер қоршаған ортаның қатал жағдайында қорғану үшін тыныштыққа қабілетті жұмыртқаларды шығара алады. |