Ұлы дала тұЛҒалары қҰдайберген
жүктеу/скачать 3,08 Mb. Pdf көрінісі
|
fccc01431d3e67547942d7aa722f633c
| р
және з дауыссыздарының алмасуы. Бұл «ротацизм» деген құбылыс қазіргі түркі тілдерінде реликтілік фактілер ретінде сақталған. Қ.Жұбановтың назарынан бұл құбылыс та тыс қалмаған: « Давно известное в турецких языках чередование р-з , наличное и в казахском в таких родственных образованиях, как көр-көз, семір-семіз, сір- сіз показывает нам, что некогда наш язык, собственно известный его слой, не знал фонетического различия звуков р-з , хотя эти различия существовали в языке ». Ғалымның тілдегі дыбыс алмасу құбылысы туралы бұл пікірлерін кейінгі морфонологиялық құбылыстарды тану мен танытуға ой тастаған тұжырым деп қабылдамауға құқымыз жоқ. Қазақ тілінің фонетикалық жүйесі бірден фонологиялық сипатқа ие болмағаны белгілі, ол тілдің даму кезеңіне сәйкес толығып, функциясы кеңейіп, фонемалық қызметке көтерілді. Кез келген тілдің фонематикалық жүйесінің дамуы – ол сол тілдің дыбыстық қорының үздіксіз дамуының белгісі. Фонеманың бөлінуі және қосылуы әсерінен, тілдің өркендеп дамуының арқасында аллофондар өзінің дара мағынасына ие болады. Бұл үдеріс адамның тілі мен ойлау үдерісінің байланысына қатысты тілдің жаңа мазмұнды лексикамен толығуынан деп білеміз. Алғашында дыбыстар бір фонеманың аллофондары, лексиканың баюымен байланысты пайда болған жаңа мағыналы сөз белгілі бір айырым сапа, белгі үшін бөлініп, жаңа сапалы екі жеке сөзді туғызады немесе қосылып, конвергенция әдісімен екі фонемадан жаңа бір фонеманы түзеді. Тілші-ғалымның тұжырымдамасы бойынша, « каждый отдельный язык, каким бы он ни казался монолитным, представляет собой накопление, состоящее из вкладов множества языков, вкладов, вложенных на разных ступенях развития каждым отдельным «пайщиком» и в различной дозе, с различным правовым положением использованных слов, поэтому они, попадая в общую племенную или национальную мельницу, перемалываясь здесь, стираются, теряют свой первоначальный лингвистический облик, все больше и больше приближаясь к господствующему, так называемому общенациональному стандарту ». Сонымен, фонема – ең алдымен үздіксіз өзгеріп отыратын тарихи категория. Қазіргі белгілі түркі тілдерінің фонологиялық модельдеріне қарап, ретроспективтік әдіспен барлық көне түркі тілдеріне тән қайта құрылған 77 фонологиялық модельдерінің ерекшеліктерін анықтауға болады. Құдайберген Жұбанов фонемалар морфемалардың, сөздердің, грамматикалық тұлғалардың материалдық негізі болып саналатынын ескергенін көреміз: « Для нас является верным то положение, что звуки существуют не вне слова, а в слове: следовательно, историю отдельных конкретных видов звуков следует изучать в истории изменения отдельных конкретных слов. Это неизбежно увеличит «этимологическую дозу» в нашей работе », – деп, фонологиялық зерттеулердің негізінде тарихи грамматика, лексикология, этимология мәселелерімен айналысуға болатынына сенген. Еуропа тілдерін білген Құдайберген Жұбанов Бодуэн де Куртенэ, Ф. де Соссюр, Н.С.Трубецкойлардың еңбектерімен танысып, жалпы фонологияның қағидаларын меңгеріп, түркі (қазақ) тілдерінің фонетика-фонологиялық заңдылықтарын зерттеп, қазақ тарихи фонетикасының теориялық негізін салып, оны әрі қарай зерттеуге бағыт-бағдар берген. Қ.Жұбановтың ғылыми-логикалық эрудициясы фонемаларды жіктелуінде, топтастыруында жақсы көрінеді. Дауыстыларды сипаттағанда ғалым қандай дыбыс дауысты болады деп өз сұрағына былайша жауап береді: « Сөздің дыбысталуының түрлі болатыны әр сөздің ішіндегі дыбыстардың түрлілігінен деп едік. Осы әр түрлі дыбыстың әрқайсысы тек бір-ақ түрде дыбысталып қоймайды. Бір дыбыстың өзі әр орында әр түрлі – бірде бәсең, бірде қатаң, бірде ұзын, бірде қысқа, бірде ащы, бірде солғын, бірде тегіс, бірде көтеріңкі-басылыңқы түрде дыбысталуы мүмкін. Сөздің, осындай, өзінше әні болады. Мысалы : жаз жүктеу/скачать 3,08 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|