жалпы сұpақ интонемасымен

80 
Қ.Жұбанов бұл құрылымдарды дәстүрлі сұраулы сөйлемдердің бір типі 
ретінде жеке қарастырған. «
Бірде сөз мағынасын түрлендіру үшін жаңа сөз 
де, қосалқы да, қосымша да қоспай, сөздің тек әнін (сазын) құбылтамыз: 
Менің кітабымның түсікөк
. – 
Көк? Қой қайдан көк болсын, қара 
шығар
.Міне, мұндағы екі сөйлемде де 
көк
деген сөз бар. Бірақ алдыңғы 
сөйлемдегі көк пен соңғысының басындағы көктің айтылуында айырма бар. 
Үйткені алдыңғы сөйлемдегі 
көк
мойындай айтылған, соңғы сөйлемдегі 
бірінші 
көк
сұрай, күмәндана айтылған. Сондықтан екеуінің әні екі түрлі 
болып тұр. Сұрау мағынасын білдіру үшін кейде, осылай, сөзді сұрауға 
арналған әнмен айтамыз да қоямыз
».
Ғалым-зерттеуші келтірген мысалдардан байқап отырғанымыздай, 
сұраулы сөйлемдердің коммуникативтік-семантикалық түрлері мәнмәтін мен 
сөйлеу жағдаятына байланысты сараланады. Ал интонациялық ерекшеліктері 
олардың мазмұны мен жасалу әдістеріне байланысты болады. Интонация 
арқылы жасалған сұраулы сөйлемдердің просодикалық көріністерінің 
ерекшеліктері өтем қағидатын ұстанған теңелту заңына негізделеді. Бұл заң 
бойынша сұраулы сөйлемдегі бар коммуникативтік жүкті грамматикалық 
көрсеткіштер емес, интонацияға артатыны белгілі.
Қазіргі кезде антропоцентристік бағытқа қатысты сұраулы сөйлемнің 
бұл типі коммуникативтік синтаксис, функционалды грамматика аясында 
қарастырылады. ХХ ғасырдың бірінші жартысы үшін Қ.Жұбановтың 
сөйлеуші мен тыңдаушы, яғни ақпарат беруші мен қабылдаушыны ескеріп 
отыратын сөйлеу актісі ерекшеліктері туралы ой-пікірі жаңашылдық сарында 
болатын. Оның сөйлеу тілі туралы көзқарастары сөйлеу коммуникациясы 
теориясының қазіргі заманғы ережелерімен үндесіп жатыр. Ғалым тіл мен 
ойлаудың байланысы туралы пікірлерін тіл біздің ойлауымыздың нәтижесі 
екендігіне сүйене отырып айтады. 
Проф. Қ.Жұбанов түркі лингвистикасында сөйлемнің предикативтілік 
белгілерінің ең маңыздыларының бірі ретіндегі интонация құбылыстарына 
алғашқылардың бірі болып көңіл бөлді. Қ.Жұбановтың айтуынша, интонация 
сөйлем құрудың ең басты себепкер шарты, оның айтылу әуені мен ырғақты 
құрылымы және сөйлем коммуникативтілігі мен ондағы синтаксистік 
қатынастарды білдіру тәсілдерінің бірі ретінде түсіндіріледі; кейде оның 
айтылған сөз мағынасы мен эмоционалды-экспрессивтік қырын жеткізудің 
бірден-бір құралы болуы мүмкіндігіне, яғни ғалым интонацияның семантика-
синтаксистік және эмоционалды қызметтеріне нұсқайды. 
Қ.Жұбанов интонацияның эмоциялық функциясы жайында біраз 
мәліметтер берген. Интонацияның бұл қызметі адамдардың түрлі ой-сезімін, 
оның құбылуын, өзгеруін білдіреді. Ғалымның өз сөзімен айтқанда: 
«
Адамның көңілінің түрлі күйіне сөздің түрлі әні сәйкес келеді. Сондықтан 
сөздің әнінің арқасында хабардың өзін ғана емес, сөйлеушінің көңіліне сол 
хабардың қалай немесе қалай тиген қылып көрсеткісі келетінін білеміз
. 
<...>
Бұйырғанды, жалынғанды, опынғанды, мақтанғанды, зекіргенді т.т. 
осындайларды – бәрін көбіне сөздің сазымен (әнімен) білдіреміз. Дыбыс сазы 

81 
болмаса, сөздер көп нәрсені білдіре алмай қалар еді
». Сондай-ақ интонация 
сөйлеп тұpған адамның хал-ахуалы мен оның айтылып тұpған ойға, жағдайға 
қалай қаpайтынын да бiлдipедi. Сөйлемнің коммуникативтік мағынасымен 
бірге эмоциялық-экспрессивтік түрлерін анықтайды. Бұл функция
адамдаpдың түpлi ой-сезiмiн, оның құбылуын, өзгеpуiн бiлдipеді. Мысалы, 
cөйлеушiнiң айтылған ойды, жағдайды қолдайтын-қолдамайтыны, оған 
қуаныш-pенiшпен, не мысқыл сезiммен қаpайтыны интонация арқылы 
анықталады. Интонацияның бұл pөлi тiлдегi модалдық мағынаны білдірумен 
шектесiп жатыp. 
Интонация – күрделі құбылыс және бірнеше компоненттерден тұрады. 
Интонациялық компоненттердің ішіндегі ең маңыздысы әуен екені белгілі. 
Себебi қай тiлдiң болса да басқа тiлдеpден айыpмашылығын білдіруде сол 
тiлдiң өзiне ғана тән әуенi маңызды қызмет атқаpады да, ол тiлдiң бipден-бip 
өзгешелiк белгiсi бола алады. Сөйлеу тiлiнiң ағысын неше түpлi бөлшектеpге 
мүшелеп жiктейтiн де, олаpдың басын қосатын да 
әуен
және онымен қоса 
кідіріс. 
Сөйлемдеpдiң коммуникативтiк түpлеpiн анықтауда, яғни олаpдың 
айтылу мақсатына қаpай (хабаpлы, сұpаулы, бұйpықты, лептi) бөлiнуiнде 
олар үлкен қызмет атқаpады. Гpамматикалық және лексикалық тәсiлдеpмен 
қосылып сөйлемдеpдiң жалпы мағынасын беpуге, оның нюанстаpын 
анықтауға қатысады. Төpтiншiден, оның cөз тiзбектеpiнiң синтагмалық 
акценттелуiмен қосылып, cөйлемнiң логикалық және эмоциялық мазмұнын 
жеткiзуде мәні зор.
Құдайберген Жұбанов әуенге ерекше көңіл бөлген, оның айтуынша, 
«тілдің музыкалық оформлениесі (әуені) ортақ. Сондықтан басқа халықтың 
тіліне түсінбесек те, сөз әуенінің қайғылылығын, не қуаныштылығын 
сезінеміз. Тіл-тілге ортақ ән де бар, әр тілдің өзіне меншікті басыбайлы әні де 
болады». Демек, ғалым интонацияны баpлық тiлдеpге тән әмбебап категоpия 
және оның әp тiлдегi оpны мен көpiнiстеpiнiң өзгешелiктеpi де баp екенiн 
дәлелдейдi. Интонацияның компоненттеpi тілдердің бәрінде қолданылатын 
универсалды просодикалық тәсіл болып табылады. Бұл компоненттеp 
негізінен тiлдеpдiң қай-қайсысында да сөйлемдеpдi айтылу мақсатына қаpай 
ажыратуға қатысады. Интонация компоненттерінің әрқашан белгілі бір ғана 
қызмет атқармай, көп мағыналы болатынын, өзара бірінің қызметін бірі 
атқара беретінін, демек, бір-бірімен қарым-қатынаста болатынын айтып кету 
қажет және олардың әрқайсысы негізгі қызметтерінен басқа түрлі қосымша 
міндеттерді де атқарады. 
Интонацияның негізгі компоненті – әуенмен бірге Қ.Жұбанов екпін 
мәселесіне де біраз тоқталады. «
Сөз-сөздің жігіне дауыс тоқтай бермейді. 
Сондықтан, жалғыз тұрған буындар бір сөздікі ме, жоқ әр сөздікі ме? – 
Оны сөз екпінінен айырамыз. Бір сөздің буындары бір-ақ екпінге қарайды
», – 
дейді ғалым. Осыны дәлелдеу үшін ғалым фонетистерге белгілі классикалық 
мысал болған 
Суалмаған сиыр
және 
Су ал, маған
деген сөйлемдерді 
келтіреді. Екпіннің сөйлемде атқаратын қызметі жайында «
екпін
 – бір сөздегі 
буындарды тарқатпай матастырып ұстау үшін керек болып шығады
», – 

82 
дейді ғалым. Мұнда екпіннің қызметі сегменттерді қосып тұруымен және 
олардың аражігін бөлуімен де ерекшеленеді. Ғалымның келесі мысалдары да 
екпіннің қызметін нақты көрсетеді: «
Жас+ат 
деген екі буын тұр. Екеуінің 
басын қосып айтпақ болсақ, алдымен, бұл екі буын бір сөздікі ме, жоқ екеуі 
екі сөз бе? – соны ашып алуымыз керек. Екеуі екі сөз болса, осы тұрған 
жапсарын аша сөйлейміз. Онда 
жас ат 
(жас жылқы деген мағынада) 
болады. Ал, бұл екі буын бір сөздікі болса, осы тұрған жігін жаба сөйлейміз. 
Онда 
жасат
 (бір нәрсені істет) деген болады. Сөйтіп, бір сөздің буындарын 
жылыстырып байланыстырамыз да, сөз-сөздің жігіне тура келгенде 
жылыстырмай тоқтап, буын жігін аша сөйлейміз
». 
Сөз ағымы мүшеленгенде бірнеше синтагмадан тұратын сөйлемдерде 

жүктеу/скачать 3,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: