Ұлы дала тұЛҒалары қҰдайберген

97 
Сонымен, Қ.Жұбановтың ғылыми мұрасына сүйеніп, қазіргі тілімізде 
көптеген сөздерді шартты түрде 
түбірсөз
деп қараймыз. Шын мәнінде, олар 
– «өлі түбірлер» мен қосымшадан тұратын туынды түбірлер. Ол диахрондық 
зерттеудің нәтижесінде анықталады. Бұл орайда бұйрық рай формасындағы 
етістіктер ерекше назар аударады. Осы формадағы етістік түбірлерді 
диахрондық тұрғыдан қарау бұл көзқарасты өзгертіп, олардың көбінің 
құрамынан сөз тудырушы қосымшаларды ажыратады. Бұл қосымшаларсыз 
ол түбірлер жаңа сөз жасауға негіз бола алмайды. Демек, түркі сөздерінің 
байырғы түбір морфемасы бір буынды болғанмен, аффиксацияның 
нәтижесінде оның көбінесе екі буындыға айналуы тұрақты құбылысқа 
айналған. Бірақ екі буынды түбірлердің қальптасуын беріде болған құбылыс 
деп қарауға болмайды. Түркі жазу ескерткіштерінің ішіндегі ең ежелгісі 
болып есептелетін Енисей жазбаларын зерттеуші И.А.Батмановтың, орхон-
енисей, ұйғыр ескерткіштерін зерттеген С.Е.Малов, В.М.Насилов, 
Ғ.Айдаровтардың пікірінше, осы жазбаларда екі буынды түбірлер де белсенді 
қолданылған. Ал, осындай этимологизацияға ұшыраған екі буынды түбір 
сөздерді талдаудың, олардың құрамындағы «өлі» түбірлерді «тірілтудің» 
(реконструкция) жолдары мен тәсілдері қандай? 
Біріншіден, түбірдің ұзарып, ия морфологиялық элементтерінің 
кіріккенін анықтау үшін оның жалаң, ежелгі нұсқасын табу қажет. Оны ескі 
түрік ескерткіштерінің материалдарынан, ескі түркілік қасиетін көбірек 
сақтаған алтай, чуваш тілдерінен кездестіреміз. Мысалы, «Ескі түркі» 
сөздігіндегі 
-са-
/санау/, 
-қыд-
/қыдыр/, 
-мақ-
/мақта/ т.б. деп қолданылған. 
Сол сияқты қазіргі алтай тілінде 
ит:
/итер/, 
-тоз
- /тозаң/, 
-тақ-
/тақыр/ т.б. 
Чуваш тілінде -
қай-
/қайт/, 
-жал-
/жалын/ т.б. фактілер сақталған. 
Осы сияқты ешқандай аффиксіз жеке сөз ретінде қолданылатын жалаң 
түбірлердің саны ескерткіштерде (кейбір қазіргі тілдерде де) көп емес. Оған 
себеп – бұл жазбалардың өзі ежелгі уакытты бейнелеген ескерткіштер емес 
екендігі. Бұл ескерткіштердің зерттелуіне зор үлес қосқан ғалым С.Малов ең 
ежелгі деп саналатын Енисей жазбаларының өзін V ғасырға жатқызады. 
Мазмұны жағынан басқалармен салыстырғанда ең байырғы болып саналатын 
Орхон ескерткіштерінің өзі ІІІ ғасырға жатады. Қазіргі тіліміздегі бір буынды 
түбірлер сол фонетикалық айырмашылығы болмаса, ескерткіштерде сол 
күйінде кездеседі.Мұның өзі түбір сөздердің морфологиялық, фонетикалық, 
семантикалық ыңғайдағы өзгерістері негізінен Енисей, Орхон, ұйғыр 
ескерткіштерінің жазылу кезеңіне дейін болғанын көрсетеді. Көбінесе 
ескерткіштер тілінде түбір екі формасында да (еш аффиксіз қарапайым 
ежелгі формасы, аффикстер жалғанған жаңа формасы) берілген: 
са
– 
санау
, 
сан –сан, сана
– 
сану
, 
ба
– 
байлау
, 
бан
– 
байлан
, 
е
– 
ойлау
, 
еғ
– 
ой
т.б. Бұл екі 
форманың біразға шейін қатар қолданылғанын көрсетеді. 
Екіншіден, осы орайда «өлі» түбірлерді анықтаудан да оған жалғанған 
аффикстерді айыру әлдеқайда жеңілірек. Яғни мұндай түбірлерді тек 
өздеріне ұқсас сөздердің құрылымы бойынша ортақ сөз тудырушы 
модельдерін салыстырып, теориялық жолмен ғана қалпына келтіруге болады. 

98 
Ол үшін кез келген модельді алып, сол арқылы жасалған екі буынды түбір 
құрамынан өзара ұқсас, тектес әрі мағыналас грамматикалық форманттарды 
түбір мен тұлға жалғасқан жігінен формалды түрде болса да бөліп алуымыз 
керек. Мәселен, -
ыр, -ір
модель бойынша жасалған 
айыр
-, 
ауыр-, өсір-, 
жасыр-, кідір-, құтыр-, асыр-, қашыр-, бітір-, кешір-
деген екі буынды 
императив етістіктердің құрамынан осы грамматикалық форманттың өзін 
бөліп алып қарасақ, 
ай-, ау-, ес-, жас-, кід-, құт-
түбірлерінің де сөз 
тудыруда қатысып отырғанын көреміз. Айырмашылығы – бірінші топтағы 
түбірлер жеке дара қолданылады да, екінші топтағылар – ондай дербестігінен 
айырылған, мағынасы біз үшін бүгінде түсініксіз элементтер.
Бұдан шығатын қорытынды: бір модель бойынша жасалатын императив 
етістіктердің құрамында дербес түбірлерімен қатар, «өлі» түбірлер де бір 
кезде дербес сөз болғандығынан дерек береді. Өйткені тіл диалектикасына 
сүйенсек, тілде оның кәдесіне жарамайтын бірде-бір түбір,тұлға пайда 
болмаса керек.
Осыдан жарты ғасыр бұрын (1936) қазақ тілі тарихи грамматикасының 
негізін қалаушы проф. Қ.Жұбановтың мектеп мұғалімі Ж.Жолаевқа жазған 
хатына көз жүгіртейік. Ол 1958 жылы «Қазақ тілі мен әдебиеті» журналының 
2-ші нөмірінде жарияланған: «...
Өлі қосымша, өлі түбір V класқа ауыр 
соғатын сияқты, – депсіз. Сенбеймін. Меніңше, бұларды оқытпасаң, ауыр 
соғатын сияқты. V класқа түбір мен қосымшаны оқытпасаң, бала тұрып, 

жүктеу/скачать 3,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: