Кафедрасы

Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия 
ұлттық университеті 
Пәннің оқу-әдістемелік кешені 
Басылым: алтыншы 
Топырақтың деградациясы - бұл көптеген жергілікті проблемалардың жиынтығы, олар 
қазіргі кезде ең маңызды ғаламдық проблемалардың бірін тударады. 
Топырақтың деградацияға ұшырауын сандық тұрғыдан бағалау, деградацияның 
басталуын көрсететін уақытты анықтайтын нүктені орнатудың мүмкін еместігінен де, 
деградация дәрежесінің бірыңғай индикаторын анықтау қиын болғандықтан да әдістемелік 
тұрғыдан қиын. Деградация топырақтың жай-күйін біртіндеп, демек, сезінбейтін түрде 
нашарлататын процесс ретінде, «жылжушы» ретінде сипатталады. 
ЮНЕП-тің Топырақтың деградациясын жаһандық бағалауы (1990 ж.) Тек қана 
бореальды ормандар мен шөлдердің сирек қоныстанған аймақтарына топырақтың 
антропогендік деградациясы әсер етпейтіндігін көрсетеді. Соңғы 50 жылда белсенді дамып 
келе жатқан деградацияның осы немесе басқа дәрежесі өсімдік жамылғысымен жабылған 
аумақтың алтыдан бір бөлігінде байқалады, ауылшаруашылық жерлерінің 15% -ы «қатты 
деградацияға» жатады. Бұл топырақта - қоректік заттарды өсімдіктер сіңірген формаларға 
айналдыратын - қалыпты биотикалық функциялар бұзылған. Олардың нашарлағаны 
соншалық, оларды қалпына келтіру мүмкін емес немесе экономикалық тұрғыдан тиімсіз. 
Топырақтың деградациясы әр түрлі антропогендік себептерге байланысты жүреді. 
Бірінші орында су және жел эрозиясы, ол деградацияға ұшыраған жерлерде 84% таралған. 
Басқа процестерге топырақ құрылымының нашарлауы, оның техногендік ластануы, 
тұздану, батпақтану және су басу жатады. 
Топырақтың су эрозиясы
- бұл табиғи геоморфологиялық процесс, жаһандық 
биогеохимиялық
циклдардың да, ғаламдық денудация - жинақтау циклінің де ажырамас 
бөлігі.
Табиғи су эрозиясының ең үлкен мөлшері таулы аймақтардан тыс жерлерде 
жартылай шөл және дала аймақтарында байқалады. Мұнда жылына шамамен 250-500 мм 
болатын жауын-шашын мөлшері әлі де болса топырақ эрозиясы мен шайылуын қамтамасыз 
етуге жеткілікті, ал табиғи өсімдіктер жамылғысы топырақты жаңбыр тамшыларының 
әсерінен толықтай қорғап қалмайды. 
Табиғи жел эрозиясының жоғары мөлшері құрғақ аймақтарда (жартылай шөл және 
шөл) кездеседі. Жел эрозиясына байланысты қайтымсыз өзгерістерге ұшырайтын аумақтың 
жалпы ауданы аз, бірақ бұл процестің жергілікті әсері өте маңызды. Табиғи экожүйе 
егістікке айналған кезде, эрозия жағдайлары күрт өзгереді. Топырақтың беткі қабаты 
өсімдік жамылғысымен нашар жабылады, ал жылдың едәуір бөлігінде ол толығымен 
жалаңаш болады. 
О
рманды аймақта жер жырту кезінде эрозия шамасы екі-үш қатарға, ал ашық 
(ормансыз) ландшафтты түрлендіру кезінде бір немесе екі қатарға жоғарылайды. Демек, 
аумақтарды ауылшаруашылық дамыту кезінде топырақ эрозиясы күрт артады, содан кейін 
жоғары деңгейде қалады. 
Химиялық деградация
. Табиғи ландшафттардан айырмашылығы, ауылшаруашылық 
ландшафттарында қоректік заттардың табиғи, жабық тепе-теңдігі бұзылады. 
Ауылшаруашылық ландшафтарынан қоректік заттарды кетіру жылдамдығы табиғи 
жүйелерге қарағанда 1-3 рет шамада жоғары. Ал өнімділік неғұрлым жоғары болса, жою 
қарқындылығы соғұрлым көп болады. Демек, топырақтағы қоректік заттардың алғашқы 
қоры едәуір болғанымен, оны ауылшаруашылық ландшафтында салыстырмалы түрде тез 
пайдалануға болады. Мысалы, әлемде астық жинау кезінде жылына шамамен 40 миллион 
тонна азот немесе 1 га астық алқабына шамамен 63 кг азот шығарылады. Демек, 
топырақтың құнарлылығын сақтау және өнімділікті арттыру үшін тыңайтқыштарды 
қолдану қажеттілігі туады, өйткені тыңайтқышсыз интенсивті егіншілікте екінші жылы 
топырақтың құнарлылығы төмендейді. 

жүктеу/скачать 1,66 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: