Дәріс атауы және тезистері

 
 
Стилистика - тілдің қолдану заңдылықтарын зерттейтін 
ғылым. Тілдік бірліктерді сұрыптап қолдану айтылатын ойдың 
мазмұнына байланысты. Ойлау жұмысының нәтижесін тіл сӛз 
Remove Watermark
Wondershare
PDFelement

арқылы бейнелейді. Ал сӛз арқылы жеткізілетін ой мен оның 
мазмұн тығыз байланысты. Егер ой түсініксіз болса, онда сӛз де 
түсініксіз шығады. Стилистика әдеби нормадан ауытқымай, 
тілді дұрыс қолдануды үйретеді, әдеби тілдің стильдік сапасын 
кӛрсетеді.
Зерттеушілер кез-келген жетілген әдеби тілде 5 түрлі тілдік 
стиль болатынын кӛрсетеді. Олар: 
1) ауызекі сӛйлеу тілі 
2) кӛркем әдебиет стилі;
3) ресми іс қағаздары стилі;
4) публицистикалық стиль;
5) ғылыми-техникалық әдебиеттер стилі.
Әрбір тілдік стильдің пайда болып, қалыптасуы әдеби тілді 
байытады, жаңа сӛздер мен синтаксистік конструкциялардың 
ӛмірге келуіне жағдай жасайды, кейбір грамматикалық тұлға-
лардың тұрақталуына, ал кейбірінің жоғалуына септігін 
тигізеді. 
Қаpзіргі кезде қазақ әдеби тілі жетіліп, әсіресе жазба тілі 
жетіліп қоғамдық қызметі ӛсіп, қолданылу аясы кеңейді. Ол 
қоғамның, ӛмірдің барлық саласында қолданылады, ресми іс 
қағаздарының, кӛркем әдебиетінің, баспасӛздің, оқу-ағарту 
жұмысының, ғылымның тілі болды. 
8-10 Сӛз саптау тәсілдері
Тілдік тұлғалар — адамзат тілінің сақталуы мен ӛмір 
сүруіне қызмет ететін, сӛйлеу мүшелері (дыбыстау мүшелері) 
арқылы 
жасалатын, 
фонетикалық, 
лексикалық 
және 
грамматикалық қасиеттерге ие болатын, таңбалық сипаты бар 
тілдің құрылымдық бірліктері. 
Қатысымдық тұлғалар — тіл арқылы қарым-қатынасты 
қамтамасыз ететін, белгілі бір ортамен араласу жағдайында 
жүзеге асатын, тиянақты ойды хабарлау және қабылдау қасиеті 
бар, ерекше деңгейге кӛтерілген тілдік тұлғалардың қатысынан 
тұратын, қарым-қатынастық мәні бар бірліктер. 
Сӛз, фразеологиялық тіркестер, сӛйлем және мәтін — ең 
басты қатысымдық тұлғалар. Қатысымдық тұлғалардың 
ішіндегі басқаларына ұйытқы болатын және тілдік қарым-
қатынаста аса маңызды орын алатын тұлға – сӛз. Сӛз – 
лексикалық жағынан да, грамматикалық жағынан да, сӛзжасам 
тұрғысынан да жан-жақты зерттеліп келе жатқан тұлға.Сӛзді 
қатысым құбылысына қатысты қарастырғанда, негізінен, оның 
сӛйлеу мен сӛйлесуге байланысты ерекшеліктеріне назар аудару 
қажет. Мұнда ол адамдардың тілдік қарым-қатынасында 
пікірлесуге негіз болатын, ӛзара түсінісуге мүмкіндік жасайтын 
қатысымдық элемент тұрғысынан сӛз болады. 
Remove Watermark
Wondershare
PDFelement

Сӛздің сӛйлеу үдерісіндегі орны мен қызметі, маңызы 
туралы кӛптеген лингвистер (Фердинандт де Соссюр, 
Б.Н.Головин, Р.А.Будагов, Ю.В.Фоменко, т.б.) ӛз еңбектерінде 
жан-жақты тоқталған. Оларда сӛздің әртүрлі ерекшеліктеріне 
қатысты берілген анықтамалардың мазмұны түрліше болып 
келеді. 
Сӛйлеу үдерісіндегі сӛздің ерекшелігі – ол объективті 
шындық пен ӛмірге байланысты ұғымдарды сананың 
қабылдауы нәтижесінде ойда бейнелейді де, тілдік қатынаста іс 
жүзіне асырады, дыбысталу арқылы сыртқа шығарады. 
Сонымен қатар іс-әрекет жүріп жатқан ортаның әсерін, адамның 
кӛңіл-күйін де қоса білдіреді. Тілдік қарым-қатынаста 
жұмсалатын сӛздің бірнеше қасиеттері бар: 
1. Сӛз адам санасында бейнеленген ұғымның жарыққа 
шығуын қамтамасыз етеді. 
2. Сӛз басқа қатысымдық тұлғалардың жасалуына ұйытқы 
болады. 
3. Сӛз ӛмір шындығын нақтылы мағына арқылы түсіндіре 
келіп, адам ойының екінші біреуге жеткізілуіне әсерін тигізеді. 
4. Сӛз адамдар арасындағы тілдік қатынасты жүзеге 
асыруға негіз болады. 
Демек, сӛз мағынаны, ұғымды, сезімді, ойды білдіре 
келіп, тілдік қарым-қатынасты жүзеге асырушылардың 
барлығына аса қажет қатысымдық тұлға болып табылады. 
11-
12 
Монологтік сӛз және ауызша сӛйлеу мәдениеті 
1 
Тіл білімінде тіл ұзақ жылдар бойы құрылымдық жағынан 
зерттеліп келді, ал оның Монлогте тілдік қатынасқа түсетін 
адамдардың белсенділігі бірдей болмайды.
Монлог тікелей байланысқа құрылса, ауызша айтылады. Ал 
жанама байланысқа құрылса, онда жазбаша мәтін түрінде 
ұсынылады.

Ауызша монолог 

Жазбаша монолог 
Монологтік сӛз сӛйлеушінің сӛз саптауымен, шешендігімен 
тікелей байланысты. Кез келген монологтік сӛз иесі 
тыңдаушылар алдына шыққанда белгілі бір әлеуметтік мәселені 
қозғап, оған кӛпшіліктің назарын аудара отырып, оларды нақты 
әрекетке жұмылдыра алуы шарт. Сондықтан сӛйлейтін адам 
тыңдаушыны баурап алуы үшін:
 

логос - сӛйлейтін тақырыбын анық білуі, логикасы мен 
пікірін дәйектеу ӛнерін игеруі, 

этос - сӛйлеушінің кісілік қасиеттері, оның тыңдаушыға 
адал пейілі, 
Remove Watermark
Wondershare
PDFelement


пафос - сӛз етіп оытрған мәселеге ықыласты қатынасы,
тыңдаушылдардың сезімін тербей алуы.
13-
14 
Диалогтік сӛз 
1 
Диалог пен оның ерекшеліктері туралы алғашқы пікірлер 
А.Байтұрсынұлы мен Қ.Жұбановтардың еңбектерінде айтылса, 
кейінірек М. Балақаев, М. Серғалиев, Б. Шалабаевтың кӛркем 
мәтін мен оның стиліне қатысты еңбектерде диалогтың бірқатар 
ерекшеліктері ашыла түседі.
Ал 
соңғы 
жылдары 
диалог арнайы 
зерттеле 
бастады. А.Қ.Айтбенбетованың «Ауызекі және кӛркем шығарма 
мәтініндегі 
диалог: 
лексикалық, 
синтаксистік 
және 
стилистикалық сипаттама» (2007) атты зерттеуінде ауызекі 
сӛйлеу және кӛркем шығарма мәтініндегі диалогтық 
лексикалық, синтаксистік, стилистикалық ұқсастықтары мен 
айырмашылықтары айқындалған, олар қазақ және орыс тілі 
материалдарымен салғастырыла, пайда болу табиғатының, 
қызметінің негізгі кӛрсеткіштері бірдей екендігі кӛрсетіледі. Ал 
Г.С. Иманғалиева «Типология диалога» (на материале 
казахского и русского языков) (1999) еңбегінде диалогтарды екі 
тілдің 
материалдары 
негізінде 
психолингвистикалық, 
этнолингвистикалық, әлеуметтік- лингвистикалық факторлар 
арқылы салыстыра зерттейді.
Автор диалогты хабарламалық, прагматикалық, модальдік 
деп үш түрге бӛліп қарастырып, оларды іштей әңгімелесу, 
хабарласу, пікіралмасу, сұхбаттасу, түсінісу, мақұлдау, 
талқылау, ӛтіну, қорытындылау т.б. түрлерге жіктейді.
Диалогтық тіл - репликалардан тұратын ұдайы 
қабылдаулар арқылы әсер ететін тілдік қызметте белсенді рӛл 
атқаратын сӛйлеудің түрі. Олай болса диалогтың ӛзіне тән 
ерекшелігі – екі немесе одан да кӛп тұлғалардың сӛйлесудегі 
шұғыл сӛз алмасулар болып табылады.
Диалогтық тілдің негізгі құрылымдық және мазмұндық 
компоненттерін құрайтын екі адамның сӛйлесуін әдетте 
реплика дейміз. 
Қазақ 
тілін 
оқытуда 
диалогтік 
сӛзді 
меңгерту 
қарастырылмағанмен, диалогті тілдің үлкен аспектісі ретінде 
тыңғылықты зерттеп, тіл білімі ғылымында бір жүйеге түсірген 
ғалым педагогика ғылымдарының докторы Ж.Т.Дәулетбекова. 
Ғалым 2013 жылы жарық кӛрген "Сӛйлей білу – ӛнер" еңбегінде 
диалогті сӛз ӛнерінің түрі ретінде қарастырып, ерекшеліктері 
мен айырмашылықтарын анықтаған, тектері мен түрлерін 
ажыратқан.
Диалогтік қарым-қатынас кезіндегі серіктестердің сӛйлеу 
себептерінің туындауына байланысты, В. Л Скалкин диалогтің 
Remove Watermark
Wondershare
PDFelement

тӛрт түрін айқындайды:
1. тең дәрежеде ӛтетін диалог;
2. диалог-сұрақ;
3. диалог-пікірталас;
4. диалог- түсініспеушілік 
Remove Watermark
Wondershare
PDFelement