Биология кафедрасы
жүктеу/скачать 361,36 Kb. Pdf көрінісі
|
оқушылардың физиологиялық және психологиялық дамуы
- Бұл бет үшін навигация:
- Тамақ тағамдарының арнайы – динамикалық әсері
- Ас қорыту ағзаларының жас ерекшеліктері.
| Ағзаның энергия жоғалтуы
Ағзаның энергия жоғалтуы: негізгі зат алмасудың, тамақ тағамдарың арнайы — динамикалық əсері, дене жəне ой еңбегімен істейтін жұмысқа байланысты жұмсалған энергияның қосындысынан тұрады. Негізгі зат алмасу мен арнайы-динамикалық əсеріне жұмсалатын энергия адамның ырқымен реттелмейді, сондықтан оны реттеуге болмайтын энергия жоғалту деп атайды. Жұмыс істегенде, спортпен шұғылданғанда немесе басқа да бір жұмысты орындауға кеткен энергия адам ырқымен реттеледі, сондықтан адам өзінің жұмыс қабілетіне байланысты істейтін жұмысының көлемін көбейтіп немесе азайта алады. Тамақ тағамдарының арнайы – динамикалық әсері тағамдар ағзада қоректік заттарға айналған кезде, ағзада тотығу процесінің күшеюіне байланысты энергия жоғалту көбейеді. Тамақ қабылдаған кезде энергия жоғалту зат алмасудың күшеюімен бірге жүріп отырады. Аралас түрде тамақтанған кезде ағзада негізгі зат алмасудың тəуліктік мөлшері 10-15% -ға артады. Тағамдық заттар негізгі зат алмасуға əр түрлі əсер етеді: мысалы, ақуыздар 30-40%, майлар 4-14%, көмірсулар 4-7% негізгі зат алмасуды көбейтеді. Ас қорыту ағзаларының жас ерекшеліктері. Адам өз тіршілігіне қажетті қоректік заттарды тамақтану арқылы алады. Желінген тамақ сол күйінде бойға сіңбейді. Сондықтан ол ас қорыту мүшелерінде қорытылып, ыдырап, соның нəтижесінде пайда болған заттардан организм өзіне тəн бейімделген заттарды құрады. Химиялық «конвейерде» асты қорыту ерекше заттар – ферменттер-арқылы іске асады. Ас қорыту мүшелерінің бəрі дұрыс болғанымен, ферментсіз ас қорыту жүйесінде тамақ қорытылмай, нəтижесінде ас қоймалжыңы бірнеше сағат бір орында жатып қалады да шіріп, улы заттарды, газды бөледі. Адамның іші «кеуіп» мазасы кетеді. Әрбір фермент тек өзіне тəн жұмысты ғана орындайды, бір ферментті екіншісімен алмастыруға болмайды. Тамақтың құрамын (ет, нан, көкөніс, жеміс т.с.) химиялық тұрғыдан зерттесек, онда қоректік заттар – белок, май жəне көмірсу, витаминдер, тұздар жəне су бар екенін білеміз. Жеген тамақ ауыз қуысынан бастап қорытылады, мұнда тамақтың дəмі, температурасы, басқа да қасиеттері анықталады. Тамақты шайнап, ұсату – ауыз қуысының негізгі қызметі. Шайнауға қозғалмалы орналасқан төменгі жақ сүйегі мен қозғалмайтын үстіңгі жақ сүйегінде орналасқан тістер, тіл жəне ұрт қатысады. Тістер тамақты шайнап ұсақтайды, тіл шайналған асты қозғалтып, сілекеймен араластырады да, жұтқыншаққа қарай жылжытады. Нəрестеде тіс болмайды. 4-6 айда баланың алғашқы уақытша, яғни сүт тістері шыға бастайды да, 3 жаста 20 сүт тісі түгел шығады. Сүт тістер ұсақ жəне борпылдақ келеді. 5 жастан аса баланың сүт тістері біртіндеп түсіп, орнына тұрақты тістері шыға бастайды. Тұрақтылары 32 тіс, 28 тіс 15-16 жаста, ең соңғы 4 ақыл тісі 20-25 жаста шығады, кей адамдарда одан да кеш шығуы мүмкін. Ауыз қуысына үш жұп сілекей бездерінің өзектері ашылады: шықшыт, жақасты жəне тіласты. Бұлардан басқа ауыз қуысының кілегей қабатында ұсақ бездер болады. Олар муцинге бай сілекей бөліп шығарады. Сілекейдің құрамы мен мөлшері астың құрамындағы заттарға байланысты. Сілекейдің құрамында көмірсуын қорытатын ферменттер бар. Соңғы жылдардағы мəліметтер бойынша, оның негізгі ферменті сілекей амилазасы крахмал мен гликргенді ыдыратады, бірақ ауыз қуысында ас өте аз уақытта болады, сондықтан химиялық əсер тамақты қорытуда онша маңызды емес. Дегенмен сілекейдің рН – реакциясы сілтілі реакция болғандықтан, ас қоймалжыңының қарында біртіндеп қорытылуына əсер етеді. Сілекейдің құрамындағы муциннің маңызы күшті, өйткені оның шұбаланып созылып жатқан белогы ас түйіршіктерін ауыз қуысынан өнешке, одан қарынға өтуіне ыңғайлы етеді. Сілекейдің қорғаныш қызметі де маңызды. Оның құрамындағы лизоцим ферменті аспен бірге енген зиянды микроорганизмдерді (бактериялар, микробтар, вирустар) ерітеді немесе бірін-біріне жабыстырып тірлігін жояды. Сəби туғаннан бастап сілекей бездері жұмыс істейді, бірақ олардың өндіретін сілекейінің мөлшері алғашқы айларда өте аз болады. 3 айдан аса сілекейдің мөлшері көбейеді, бірақ бұл кезде баланың сілекейді жұту қабілеті нашар болғандықтан сілекейі шұбырып, өте көп өндірілетін сияқты сезім тудырады. Шын мəнінде оның айтарлықтай көбейетін мезгілі 9 бен 12 айда жəне 9-11 жаста. Мектепке дейінгі балалардың сілекейінің жалпы тəуліктік мөлшері 850-1000 мл шамасында болады. Жаңа туған сəбидің шықшыт безінің салмағы 1,5-2 г, жақ асты безі 0,72-1,00 г, тіласты безі 0,2-0,6 г. Бұл бездер үш айлық балада шамамен екі есе, 6 айда 3 есе, 1 жаста 3-4 есе, 2 жаста 5 есе өседі. 5 жастағы балалардың сілекей бездерінің құрылысы ересектерге ұқсайды, бірақ олардың өсуі 13-15 жасқа дейін жалғасады. 4 жастан 12 жасқа дейін ауыз қуысының кілегейлі қабаты саны жағынан да, сапасы жағынан да өзгереді. Бұл балалардың осы кездегі зат алмасуының ерекшеліктеріне жəне қорғаныс тетіктерінің қалыптасуына байланысты болса керек деген болжамдар бар. Бұл кезде кілегейлі қабаттағы түрлі клеткалар үлкен өзгеріске ұшырайды. Өңештегі ас қоймалжыңы қарынға барып жеткеннен кейін қарындағы астың қорытылуы басталады. Бұл жерде ас қоймалжыңына қарын сөлі əсер етеді. Қарын сөлінің құрамындағы 0,35-0,5%-дық тұз қышқылы , органикалық заттар мен хлордың, фосфордың, натрийдің жəне күкірттің тұздары болады. Қарын сөлінің 98,5-99% - су, 0,2-0,3% органикалық заттар, қалғандары – тұздар. Қарын сөлінің белсенді рН реакциясы – қышқыл болады. Қарын сөлінің реакциясы тамақтың түріне байланысты, мысалы, ет жегенде сөлдің қышқылы 0,56%, сүт ішкенде 1,48-0,50%, нанға 0,45-0,49% болады. Сөл құрамында белокты ыдыратытын пепсин , сүт казеинін ұйытатын химозин (мəйек), майды қорытатын липаза ферменттері болады. Тұз қышқылы ас түйіршіктерін ұсақтап, майдалап, ферменттердің, əсіресе пепсин мен липазаның əсер етуіне дайындайды. Қарын сөлінің асты қорыту күші тамақтың құрамына байланысты. Оның қорытқыш күші өсімдіктен жасалған тағамдарды жегенде жоғары болады, өйткені өсімдік белоктарының қорытылуы қиын. Майлы тағамдар қарында ұзақ уақыт қорытылады. Жалпы алғанда қарын сөлінің мөлшері, құрамы, асты қорыту күші адамның тамақ қабылдау кестесіне, тамақтың түрлеріне, жасына, жеке басының қасиеттеріне байланысты. Қарында ас шамамен 3-4 сағаттан 10-11 сағатқа дейін болады. Баланың қарнының кілегей қабаты нəзік, қан тамырларына бай, бірақ сөл шығаратын бездері аз болады, сыйымдылығы да кішкентай: 6 айлық баланың қарынының аумағы не бары 250-300 мл. Ащы ішектің ұзындығы ересек адамда шамамен 3 м. Асты қорытатын ферменттер ащы жəне мықын ішектердің кілегейлі қабатының либеркюн бездерінде де өндіріледі. Ішек сөлінде энтерокиназа, аминопептидаза, дипептидаза, белсенділігі аз протеолит тобына жататын липаза, нуклеаза, фосфатаза, карбогидраза тобына жататын мальтаза, амилаза, лактаза жəне инвертаза ферменттері бар. Бұлар ащы ішектің қабырғасында ғана əсер етеді де ішек қуысына құйылмайды. Ұйқы безі балаларда 1 жастан 5-6 жасқа дейін жақсы дамиды. Мұның көрсеткіштері физикалық көрсеткіштері 11-13 жаста, ал қызметі 15-16 жаста ересектермен теңеседі. Осындай өсу жəне даму қарқындары бауырда да байқалады. Қарын сөлінің өндірілуінде 3 кезең байқалады: күрделі рефлекторлы, қарындық және ішектік. Бірінші кезең, яғни күрделі рефлекторлы кезекң ас қарынға түсер алдындағы шартты жəне шартсыз тітіркендіргіштердің нəтижесінде пайда болады. Екінші қарындық кезең ас қоймалжыңының түйірлері мен қорытылудан пайда болған заттардың қарын қабырғасын механикалық тітіркендіруіне байланысты туады. |