М.Қанабекова



Pdf көрінісі
бет16/138
Дата03.03.2023
өлшемі1,98 Mb.
#170987
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   138
(«өзгерістер енгізілсін», «қаулы 
қабылдады», «дауыс берді», «белгіленген тәртіпте»,
т.б.) осын-
дай қолданыстың нәтижесі. 
Қазақ тілінің 
стилистикалық құралдары
деген ұғымға 
тілдің стилистикалық бояуға ие тұлға-бірліктерінің жиынтығы 
негізге алынады. Бірақ стиль тілдің стилистикалық бояуға ие 
емес, бейтарап элементтері арқылы да жасалатынын ескерсек, 
бұл мәселенің әлдеқайда күрделі екендігін түсінеміз. Сондықтан 
кез келген тілдік тұлға-бірлік (әсіресе, көп мағыналы түрлері) 
қолданыс аясында стилистикалық құрал болуы мүмкін. 
Стилистикалық мағына
– стилистиканың негізгі ұғым-
дарының бірі. Сөздің мағынасы оның тек заттық ұғымын не 
болмаса сол зат-құбылыстың сын-сапасын ғана белгілеп қой-
майды. Сонымен қатар сөздің стилистикалық қызметіне қатыс-
ты мағыналық реңктері де болады. 
Стилистикалық мағына
– тілдік тұлға-бірліктердің мағы-
налық құрылымындағы оның лексикалық, заттық, граммати-
калық мағыналарынан тысқары қосымша мағынасы. Бұл қо-
сымша мағына тұрақты болып, тілдік қолданыстың белгілі жағ-
дайларында туындап отырады. Сөздің стилистикалық мағынасы 
оның ұғымдық мағынасына әсер етіп, сөз мағынасын белгілі бір 
бояуларымен қоса қабылдауға көмектеседі. 
Сөйтіп, стилистикалық мағына тілдік тұлға-бірліктің ма-
ғыналық құрылымының белгілі бір бөлігін құрайды. Бірақ ол 
тілдік тұлға-бірліктердің әрқайсысында әртүрлі дәрежеде көрі-
неді. Экспрессивті бояуға ие құралдарда айқын байқалса, кей-
біреулерінде тек белгілі контекстік жағдайда ғана анық көрінеді. 
Стилистикалық мағына мен стилистикалық бояу ұғым-
дары бір-біріне жақын. Стилистикалық мағына стилистикалық 
бояуға қарағанда тұрақты да жалпы. Стилистикалық мағына мен 
стилистикалық бояу тілдік қолданыста стилистикалық конно-
тация деген ортақ терминмен аталып жүр. 


Стилистикалық коннотация
стилистикалық мән-мағына, 
бояу ұғымдарын бере отырып, тілдік бірліктердің қосымша 
мағына берушілік қасиетін ашып көрсетеді, яғни экспрессивті-
эмоционалдық және функционалды-баға берушілік мағыналары 
қарым-қатынастың нақтылы қолданыс аясы мен шарттарына 
байланысты туындайды. Әсіресе функционалды стильдің белгілі 
бір түрінде стилистикалық коннотацияның тұрақты белгілері 
пайда болады: 
прагматика, инерция, молекула (ғылыми стиль), 
заңды тұлға, келісімшарт, өкім, мәлімдеме (ресми стиль), ре-
портаж, бас мақала, хабарлама (публицистикалық стиль), 
жанр, стиль, идея, сөз-образ (көркем стиль) 
т.б. 
Стилистикалық коннотация белгі-қасиеті тілдік бірлік-
тердің барлық түрінде (лексикалық сөздерде, тұрақты сөз 
тіркестерінде, сөзжасамдық тұлға-бірліктерде, синтаксистік құ-
рылымдарда) көрініп, стилистикалық әсер тудыруға көмек-
теседі. 
Заман мен замана, тату мен тонның ішкі бауындай, 
тыңдамау мен сөзін құлаққа ілмеу, пысық пен пысықай, оқыды 
мен оқып тастады, айта бастады мен айта жөнелді
сөзде-
рінің соңғы сыңарларының экспрессивті-эмоционалдық қасиеті, 
стилистикалық мәні оларға жалғанған қосымшалар не тіркескен 
көмекші етістіктер, фразеологиялық байлаулы тіркестер арқылы 
айқынырақ көрінеді. Стилистикалық мәнде жұмсалатын тіл 
бірліктері, бояулы сөз өрнектері коннотация ұғымын қалыптас-
тыра түседі. Сөйтіп, коннотация – стилистикалық экспрессивтік-
бағалауыштық категория ретінде танылып, «стилистикалық 
норманы құрудың негізгі тәсілі» болып саналады. Қазіргі тіл 
ғылымында стилистикалық коннотацияның негізгі арқауы 
болатын мынадай түрлері (аспектілері) көрсетіліп жүр: стилис-
тикалық тапсырма, стилистикалық мағына, стилистикалық әсер. 
Стилистикалық тапсырма тікелей авторға тәуелді, автор таны-
мынан туындайды, ал стилистикалық әсер адресатқа (қабыл-
даушыға) бағытталып, оның ақпаратты қабылдау реакциясын, 
ой-сезімін тудыруға негіз болады. Бұлар сөйлеушілердің қарым-
қатынасында көбінесе сұрақ-жауап формасы арқылы жүзеге 
асады. Сонымен стилистикалық коннотация – заттық-логикалық 
және грамматикалық мағыналарға қосымша жүктелетін экспрес-
сивтік және стилистикалық қасиеттер.


Негізгі стиль құраушы факторлар функционалды стиль-
дердің жүйелілігін қамтамасыз етеді. 
Стиль жүйелілігінің
негі-
зіне оны құрайтын тілдік бірліктердің бір мақсат негізінде өзара 
тығыз байланысып бірігуі жатады. Мысалы, ғылыми стильде 
жалпылама, дерексіз мәнге ие бірліктер белсенді рөл атқарса, 
көркем стильде керісінше, көркем-бейнелі тілдік нақтылыққа ие 
бірліктер маңызды болады. 
Стилистикалық қате
көп жағдайда тілдік талғамның, 
сөйлеу мәдениетінің төмендігінен болады. Тілдік талғам – тілді 
үйрену, жаттығу арқылы қалыптасатын қасиет. Стилистикалық 
қатенің өзге қате түрлерінен басты ерекшелігі де осында – 
тілдегі сауаттылықтың төмендігі мен стильдік дағдының қа-
лыптаспауында. Сол себептен де стилистикалық қатенің бол-
мауын қадағалайтын стилистикалық норма тілдің қатысымдық 
сапаларының қатарына жатады. 
Тіл ғылымында стилистикалық сауаттылықтың сатылары 
мен соған байланысты болатын стилистикалық қатенің түрлері 
шартты түрде былайша топтастырылады: 
1) қазақ тілінің ішкі заңдылықтарын, стилистикалық ре-
сурстарын толық меңгермеудің салдарынан болатын стилисти-
калық қателер; 
2) тілдік-стилистикалық талғамның төмендігінен болатын 
стилистикалық қателер; 
3) функционалды стиль нормаларының сақталмауынан не 
жете меңгермеуден болатын стилистикалық қателер. 
Мәселен, функционалды стиль нормаларынан ауытқыған 
жайттар, яғни әр стильдің өзіндік белгісін, стильдік бояуын жете 
танымаудан кететін қателер: 
...синтаксистік қайталамалар да –
мәтіннің көркемдік жүгін «бір кісідей» көтеретін тәсіл; рито-
рикалық сұрақтардың да шығарманың «құлақ күйін келтіріп» 
тұратыны белгілі, оны еркіне жіберіп қарап отыруға бол-
майды;
Немесе тіл заңдылығы бойынша арнаулы, арнайы бір-
ліктерінің сөз қолданыста өзіндік айырмашылық, өзгешеліктері 
бар екендігі белгілі. Арнайы сөзі негізінен, сөйлем құрамында 
баяндауыш қызметіндегі етістік сөздермен ғана тіркеседі, ал 
арнаулы сөзі зат есімдермен қатынасқа түсіп, тіркеске енеді: 
арнайы жабдықталды; арнаулы жабдықтармен қамтамасыз 
етілді.
Мысалы: 
Қарағандыдан арнайы ұшақпен Ислам-Абадқа 


жеткізілуі тиіс жүк тиісті орнына тапсыру жұмыстарын 
Сыртқы істер министрлігі үйлестіреді, дұрысы: Қарағандыдан 
арнаулы ұшақпен Ислам-Абадқа жеткізілуі тиіс жүкті тиісті 
орнына тапсыру жұмыстарын Сыртқы істер министрлігі 
үйлестіреді.
Қазақ тілінің заңдылығы бойынша тұйық етістік тұлғалы 
сөзге жатыс септігі жалғанғанда, қимыл, іс-әрекеттің созың-
қылығын, жалғасып жатқандығын білдіреді: 
өркендеуде, жина-
луда, тәжірибе жүргізілуде, ақпараттар таратуда, зерттелу-
де, жариялануда,
т.б. және ол жалғау болымды етістікке ғана 
қосылады, ал оның болымсыз етістікке жалғануы – тіл заң-
дылығына қайшы, себебі мұндайда істің әрі қозғалуы немесе 
жылжуы, созылуы байқалмайды. Публицистикалық стильдің 
теледидар тілінде бұл құбылыс жиі ұшырасады: 
...бұл іс процесі 
толық ашылмауда; ұйым мекемелерінде тиісті шаралар қол-
данылмауда; әлі жанармай тиісті орынға жеткізілмеуде; 
қосалқы бөлшектер табылмауда, т.т.; 
Журналистерге мақала жазуда оның қандай да бір ақпа-
ратты алу не беру еркіндігін шектеу кездеседі десе де, 
қазақстандық журналистердің айтуынша, Қырғызстан мен 
Қазақстанда либералды журналистика дамуда, дұрысы: Жур-
налистерге мақала жазуда оның қандай бір ақпаратты алу не 
беру еркіндігін шектеу кездеседі дегенмен, қазақстандық жур-
налистердің айтуынша, Қырғызстан мен Қазақстанда либе-
ралды журналистика дамып келеді. 
Келтірілген деректерден 
көбінесе тіл заңдылығын теориялық тұрғыдан терең меңгермеу 
салдарынан кеткен стилистикалық қателер екендігі байқалады. 
Сондықтан да қарым-қатынастың қандай аясында болмасын, тіл 
бірліктерін жұмсауда лингвостилистикалық сауаттылықтың 
болуы шарт, тілдік заңдылықтардың, норма табиғатының ерек-
шеліктері бұзылмауы қажет. Демек, стилистика ғылымының да 
өзіндік табиғатын айқындайтын, өзіне тән ерекшеліктерін та-
нытатын ұғымдары мен категориялары орнығып қалыптасқан. 




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   138




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет