М.Қанабекова

- ғылыми-оқулық шағын стилі (нақты бір ғылымның тео-
риялық негіздерін игерту, ғылыми түсінік қалыптастыру). 
Зерттеушілер
15
ғылыми стильдің қазіргі жанрлық түрлерін 
төмендегіше саралап көрсетеді:
- академиялық (таза ғылыми) мәтіндер: монография, ма-
қала, диссертация, тезис, ғылыми есеп, баяндама, хабарлама, жа-
рыссөз; 
-ақпараттық-ресми мәтіндер: реферат, түйін (резюме), 
түйіндеме (аннотация) т.т.; 
-анықтамалық-энциклопедиялық ғылыми мәтіндер: эн-
циклопедия, анықтамалық, сөздіктер т.т.; 
-ғылыми-бағалауыштық мәтіндер: рецензия, пікір, са-
раптама қорытындысы т.т.; 
-ғылыми-оқу мәтіндері: оқулық, оқу құралдары, дәріс т.т.; 
-ғылыми-нұсқаулық мәтіндер: нұсқаулық, әдістемелік 
құралдар, бағдарлама, ұсыныстар т.т.; 
-ғылыми-іскерлік мәтіндер: а) ғылыми және техникалық 
құжаттар; авторлық куәлік; стандарт, техникалық талаптар, 
т.т.; ә) басқару мәтіндері: акт, ұсыным, келісім, жоба, қаулы, 
шешім, жоспарлық құжат, есеп, т.т.
Жоғарыда берілген жанрлық түрлері көбінесе ғылыми 
стильдің жазбаша түрлерін көрсетеді: монография, диссертация, 
оқулық, оқу құралдары, мақала, пікір, сыни пікірлер, мақала не 
баяндама тезистері, ғылыми есеп, т.б. Ал ғылыми стильдің 
ауызша түрлеріне: дәріс, баяндама, жиын, ғылыми конферен-
циялардағы жарыссөздер, ғылыми сұхбат, т.б. жатады. 
Орыс тілі стилистикасының авторы М.Н.Кожина ғылыми 
стильдің ауызша түрінде диалог пен монолог формалары бола-
тындығын айтады. Монологтің баяндау, сипаттау, толғам және 
сыни түрлері бар деп есептейді. Ал диалогке пікірталас (дис-
куссия) не ғылыми айтыс, интеллектуалдық әңгіме, пікір алма-
сулар, т.б. енеді. Монолог – бір жақтан ғана берілетін ой болса, 
диалог – екі немесе бірнеше адамның арасында өзара ой бөлісу, 
пікір айту болып табылады.
15
Жанры и жанровые разновидности научного стиля. М.,1989, с. 22-23

Функционалды стильдерді бір-бірінен ерекшелендіріп 
көрсететін қыры – таза тілдік белгілері (лингвистикалық ерек-
шеліктері) екендігі белгілі. Демек, ғылыми стильдің лингвис-
тикалық сипаты дегенде, тілдің қандай құрылымдық түрлерінде 
болмасын, әдеби тіл норма талаптары қатаң сақталынуы тиіс. 
Мәселен, фонетикалық ерекшеліктері кез келген автордың, 
ғалымның дәрісті дұрыс оқи білу, сөйлей білу шеберлігі тұр-
ғысынан байқалады. Ғалым ғылыми ойын баяндауда не сөй-
леуде назар аударарлық белгілі бір ұғымға, жаңа ақпарат, түсі-
нікке айрықша екпін беріп, тілдік талдамаларын дауыс қарқыны, 
интонация арқылы саралап, мәнді белгілерін көрсетуге ұмты-
лады. Лексика-фразеологиялық ерекшеліктерін сипаттағанда, ең 
басты көрсеткіші – терминологиялық жүйемен байланыстылы-
ғы, терминдерге қатыстылығы айқындалады. Яғни, терминдік 
лексиканы, халықаралық, салалық терминдерді әр ғылым саласы 
ерекшелігіне қарай жүйелі де жиі пайдаланады. Семантикада – 
мағыналық дәлдіктің болғаны шарт. Сөздер негізінен тура ма-
ғынада жұмсалады, ауыспалы мәндегі сөздер болмайды. Лек-
сикада – атау сөздер мен жаңа бірліктер, морфологияда зат есім 
тұлғалы сөз таптары, сондай-ақ сын есім, етістік, оның шақтық 
категориясы, есімдік, шылаулар, қыстырмалар,т.б. түрлері, син-
таксис саласы бойынша сөз тіркестерінің көптеген түрлері, күр-
деленген сөйлемдер, жай (толымды, жайылма, жақсыз) сөйлем 
түрлері, құрмалас сөйлемнің құрылымдық түрлері қолданылады. 
Мәселен, күрделі ойдың логикалық жүйесін бұзбай, бірізді 
баяндалуы үшін жиі жұмсалатын сөйлемнің түрі – сабақтас 
құрмаластар. Күрделі ойдың жүйелі, қисынды берілуін ғылыми 
мәтіннен келтірілген төмендегі сөйлемдерден аңғаруға болады: 
Бүгінгі таңдағы жеке тұлғаны тануға бағытталған ұмтылыс 
ғылыми көзқарастардың жаңаруының негізгі мақсаты болып, 
көптеген ғылымдардың нысанасына айналып отырғанына ғы-
лыми әдебиеттерді саралау барысында көз жеткіземіз. Тіл 
білімі нысанына «тілдік тұлға» категориясының енгізілуі жал-
пы тұлға ұғымының жаңа мазмұнмен толығуына мүмкіндік 
жасап, тілді зерттеудің құрылымдық-функционалдық аспек-
тісі аясынан шығып, адамның санасы, ойы мен рухани қыз-
метімен тығыз байланыстағы антропологиялық тіл біліміне 
айналуына негіз жасалды. Антропоөзектік парадигмада «тіл-

дік тұлға» түсінігінің, анықтамасының пайда болуы, оны зерт-
теу қағидасы мен теориясы орыс тіл білімінде жасалғанымен, 
«тіл және тұлға» мәселесі, тілдің қызметі мен өмір сүруін оны 
тұтынушы тұлғамен байланыста зерттеу идеясы тіл білі-
мінде барлық кезеңдерде де болды 
(Ж.Ермекова. Мағжан 
Жұмабаевтың тілдік тұлғасы). 
Ғылыми стильдің қысқаша талдау үлгісі: 
1.Қарым-қатынас аясы (қолданылатын орны): ғылыми 
еңбектер мен зерттеулерде, ғылыми баяндамаларда, дәрістерде, 
ғылыми кеңес, мәжілістер, пікір алысуларда, т.б. 
2.Қарым-қатынас мақсаты: заттар мен құбылыстардың 
себеп-салдарын, жалпы ерекшелігін ашып, теориялық мәлімет 
беру; мәнді белгісін көрсету; шындықты ұғым түрінде логика-
лық жүйемен пайымдау. 
3.Стильдік сипаты: негізгі айтылатын ой дәлелді, логика-
лылық, дәлдік, қисындылық, т.б. 
4.Тілдік ерекшеліктері:
а) лексика-фразеологиялық: тура мағыналы атау сөздер, 
ғылыми терминдер,... 
ә) морфологиялық: осы шақ және ауыспалы келер шақ 
тұлғалы етістіктер,... 
б) синтаксистік: хабарлы, толымды, жайылма, сабақтас 
сөйлем түрлері, күрделі синтаксистік тұтастық, ... 

жүктеу/скачать 1,98 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: