Морфологиялық стилистика. Морфологиялық

-лық, -лік (-дық, -дік, -тық, -тік) жұрнағы. Мұндай сөздер-
дің көпшілігі терминдік мәнге ие болып, нормаға айналған, 
қалыптасқан атаулар болып кетті: 
егемендік, тәуелсіздік, 
анықтамалық, нұсқаулық, азаматтық, әкімшілік, әлеуметтік, 
бірлестік, біліктілік, ұлттық, қоғамдық, дүниетанымдық, өкі-
леттік, тұрақсыздық, ақпараттық, жеңілдік, кәсіптік, уағда-
ластық, құзыреттілік,
т.б. 
Кейде осы қосымшаның еш талғаусыз, кез келген сөздерге 
жалғанып, стильдік қателерге ұшырап жатады: Білектілік бірді 
жығады, білімділік мыңды жығады. Дұрысы: Білекті бірді жы-
ғады, білімді мыңды жығады.
Оның сөзінен білімдарлық аңғарылады. Дұрысы: білімді-
лік. 
«Біз мұнда жаңалықта ғана келдік».
Дұрысы: 
жаңа ғана 
келдік. 
-шылық, -шілік. Бұл жұрнақ арқылы жасалған сөздер кө-
біне кәсіптің, шаруашылық түрлерінің немесе әлдебір абстракт 
күй-қалыптың атауы болып отырады: 
қысымшылық, тәуекел-
шілік, диханшылық, оқытушылық, шығармашылық, түсінушілік, 
жауапкершілік, демеушілік, қол сұғушылық,
т. б. 
-лылық, -лілік, -дылық, -ділік, -тылық, -тілік. 
Зат пен құбылыстың ерекше белгісінің атауын жасайтын 
бұл қосымшалар көбіне ғылыми әдебиет тілінде, кеңсе стилінде 
кездеседі: 
қуаттылық, зейінділік, екпінділік, мекенділік
т. б.
-қыш, -кіш, -ғыш, -гіш: 
жылытқыш, сепкіш, мұздатқыш, 
желдеткіш, тілдескіш,
т.б.
-ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе – әр түрлі құжат атауларын, жік-
телген зат атауларын жасайтын өнімді тәсіл: 
бағдарлама, әдіс-
теме, түйіндеме, анықтама, жолдама, сілтеме, хабарлама, ес-
кертпе, баспа,баяндама, бұрыштама, кепілдеме, негіздеме, кө-
шірме,
т. б. 
-ым, -ім, -м жұрнақтары арқылы негізінен атау тұлғалы 
сөздер жасалады: 
аударым, басылым, оқылым, таралым, бағам, 
қатысым, тыңдалым, жеткізілім, ұстаным,
т.б. 
-и тұлғалы атаулар: 
ресми, саяси, кітаби, әдеби, сыни, 
замануи,
т.б. 

Ғылыми, кеңсе стильдері шұбалаңқы болмай, жатық 
болуда қысқарған сөздер (мекеме аттары) жиі қолданылады: 
ҚазҰМУ, ономком, ұжымшар.
Публицистикалық және көркем әдебиет стильдеріне тән 
морфологиялық тұлғаларды саралап көрсету қиынға түседі, 
барлық түрлері де қолданыла береді, әсіресе экспрессивті-эмо-
ционалды мән туғызатын грамматикалық тұлғалар жиі ұшы-
расады. 
Әдеби нормаға жатпайтын тұлға-бірліктер
көбінесе
автор 
ұстанымына қарай публицистикалық, көркем әдебиет тілінде 
стильдік уәжділікпен қолданысқа енеді. 
Кейбір морфологиялық тұлғалар контекст ішінде мәнмә-
тінмен байланысты белгілі бір тілдік қолданыста пайда болып, 
сөйлеу стиліне сіңісіп кетеді:
-сымақ – есімдер құрамында қолданылып, кемсіту, жақ-
тырмау, кекету мәндерін туғызады: 
ақынсымақ, шешенсымақ, 
мырзасымақ.
Етістіктер құрамында келіп, 
бейнелі мән
туғызатын қо-
сымшалар да бар: 
-ди, -ти: 
бұлти, қылти, батти 
-би, -ми, -пи: 
ілми, жылми, сымпи, үрпи, қылми,
т.б. 
-ырай, -ірей: 
бүкірей, бажырай, ақырай, одырай, ті-
кірей
т.б. 
-ши, -жи: 
ақши, мықши, кегжи.
-си:
ақси, тырси, сықси, борси
, т.б. 
-қи, -ки: 
өңки, дөңки, сықи, жөнки
, т.б. 
-ыс, -іс: 
тырыс, бүріс, қырыс,
т. б. 
Еркелету, сыйлау, жақын көру, жақсы көру мәнін туғы-
затын морфологиялық тұлғалар: -
қа, -ке, -жан, -тай, -ш. 
Кейде тілде қалыптасқан, орнығып тұрақталған морфоло-
гиялық тұлғаларды бейберекет орынсыз қолданып, ешбір мақсат 
көздемей жұмсау фактілері жиі кездеседі: 
Бұл істі асығыссыз 
жүзеге асыру керек – дұрысы: асықпай. Уәкіл оған түсініс беріп 
жатыр – 
дұрысы:
 түсінік.

жүктеу/скачать 1,98 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: