Ақаба суларды ауыл шаруашылығында пайдалану

63 
артық болғанда тазарту жарамдылығын жоғалтатынын анықтады. Сондықтан 
топырақ түріне байланысты, оны суғару мөлшері де белгіленуі керек. 
Топырақтың сіңіру қабілеті жеңіл топырақтан ауыр топыраққа қарай 
жоғарылайды. Құмды топырақтардың сіңіру қабілеті 70%, ал құмайт 
топырақтарда 95%-ға теңеледі. Ауыр топыраққа ақаба суларын аз нормамен 
бергенде азотты сіңіру 64%-ға дейін төмендейді. Топырақ азотқа қарағанда 
фосфорды және калийді қарқынды сіңіреді. Топырақпен тазарту дәрежесі 
суғару мөлшеріне, су құрамына және топырақтың генетикалық өзгешелігіне
байланысты болады.
Көптеген Қазақстандық зерттеушілер ұзындығы 200 м – 250 м жүйектермен 
және 0,5 л/с (0,2 немесе 0,6) 0,3 л/с су ағынымен суғару тиімді екенін 
анықтады. Ақаба сулармен суғарғанда ыза суларының жағдайын қатаң 
қадағалау қажет. Ыза суларының деңгейі жер бетіне жақын жатқан жағдайда 
суғару арқылы 50 мм мөлшерден артық ақаба суларын беруге болмайды. 
Сондай-ақ, ерте көктемнен күздің аяғына дейін берілетін ақаба суларының 
жалпы мөлшері 5000 м
3
/га аспауы қажет. 
Ақаба сулардың тыңайтқыштық тұрғыда жоғары бағалылығы және 
оларды ауыл шаруашылығында су қорларын қорғау мақсатында 
пайдаланудың тиімділігі суғармалы танаптарға деген сұранысты арттыра 
түсті. Бұрыннан қолданылып жүрген егіншіліктің суғару танаптарының 
орнына, енді заман талабына сай жабдықталған инженерлік жүйелер – ақаба 
суларын қолданатын суғару жүйелері (АСҚСЖ) пайдаланыла бастады. 
Микроорганизмдер 
мен 
микроэлементтер 
- 
ақаба 
сулардың 
құрамындағы ең құнды минералдық қоректік элементтер. Қазақстанда 
жылына тұрмыстық-шаруашылықтық ақаба сулармен 10 мың тонна фосфор 
(P) және 9 мың тонна калий (K) жоғалады. Мұндай мөлшердегі қоректік 
заттармен 300 мың гектар шабындықты тыңайтуға болады. 
Қазір біздің республикамызда шамамен 43 мың гектар жер мал 
шаруашылықтық, өнеркәсіптік және тұрмыстық ақаба суларымен суғарылады. 
Оңтүстік Қазақстанда қазіргі таңда, шамамен 20 мың гектар суғармалы 
жерлерде ауыл шаруашылық дақылдары ақаба сулармен суғарылуда. 
ТМД елдерінде - Ресейде, Украинада, Қазақстанда, Сібірде, Молдовада, 
Өзбекстанда, 
Балтық 
жағалауы 
елдерінде, 
Солтүстік 
Кавказда, 
Түркменстанда, Әзірбайжанда, Волгоград маңында, Ставропольде, Львовте, 
Санк-Петербургте және басқа аудандарда да ақаба суларын қолданатын 
суғару жүйелері (АСҚСЖ) құрылды. Қазіргі кезде ақаба суларымен ТМД 
елдерінде 360 мың га жерлер суғарылады. Мұндай аудандар Ресей, Украина,
Балтық жағалауы елдерінде және Орта Азия және Беларусьте де бар. ТМД 
елдерінен басқа Болгария, Германия, Англия, Франция, АҚШ, Венгрия, 
Жапония және басқа елдер де ақаба суларын пайдаланумен айналысады. 
Қазақстанда ақаба сулармен Алматы, Тараз, Шымкент, Актау, Астана, 
Қостанай және т.б. қалалардың маңындағы егістік жерлер суғарылады. 
Көптеген шет елдердің тәжірибесінде ақаба сулармен суғарудың тиімділігі өте 
жоғары болатындығы дәлелденген. 

64 
Ақаба суларды қолданатын суғару жүйелерінде (АСҚСЖ) ақаба 
суларды пайдалану - ауыл шаруашылық дақылдары өнімінің жоғарылауына 
мүмкіндік береді, сонымен қатар ауыл шаруашылық өндірісін қарқындандыру 
құралы болып саналады. 
Қазіргі санитарлық ережелер АСҚСЖ-де біржылдық және көп жылдық 
өсімдіктерді, техникалық, мал азықтық, дәндік және сүрлемдік дақылдарды, 
сондай-ақ бұталарды, ағаштарды өсіруге рұқсат етеді. Жеміс-жидек, бақша, 
көкөніс дақылдарын ақаба суларымен суғаруға тиым салынады, себебі оларды 
адамдар тамаққа шикі күйінде пайдаланады. 
АСҚСЖ-нің негізгі бағыты - мал азық дақылдарды өндіру. Сондықтан 
АСҚСЖ-сі бар шаруашылықтар негізінен ет және сүт өндірісіне 
мамандандырылған. 
АСҚСЖ-не дақылдарды іріктеп алудың да өзіндік ерекшеліктері бар. 
Ақаба сулардың, яғни ондағы микроорганизмдер мен құнарлы заттардың 
есебінен, суғармалы алқаптардағы өсімдіктердің қоректену жағдайы 
жақсарады. Сонымен қатар бұл алқаптарда тазарту барысында ақаба су 
ағындарының үздіксіз келуінен, топырақтың ылғалдану дәрежесі жоғары 
болады. Сол себепті, АСҚСЖ–гі өсірілетін дақылдар, ақаба суының жоғары 
мөлшерімен суғармалауға төзуі қажет және де арзан, мол сапалы өнім беруі 
тиіс, АСҚСЖ-нің құрылысына жұмсалған қаражат қысқа мерзім ішінде өтелуі 
керек. 
Біздің еліміздің әртүрлі топырақ-климаттық аймақтарында көп жылдық 
өсімдіктер ең жақсы дақыл болып табылады, олар тек жоғары түсімімен 
(гектарына 1000 ц дейін) ғана ерекшеленіп қоймайды, сонымен бірге осындай 
шөп жамылғысының астында топырақтың екінші тұздануы болмайды. 
Көпжылдық өсімдіктерді ақаба сулармен суғарудағы жоғары тиімділік, 
олардың ақаба суларының құрамындағы еріген құнарлы заттарды жақсы 
сіңіруімен, тұрақты түрде қолайлы мөлшердегі ылғалмен қамтамасыз етілу 
жағдайында бойының және массасының үдемелі түрде өсуімен және де тамыр 
қалдықтарының есебінен топырақ құрылымының жақсаруымен түсіндіріледі. 
Ақаба суындағы құнарлы заттардың 39,0%-ы көп жылдық өсімдіктермен 
пайдаланылады. 
Суғару алқаптарында ауыл шаруашылық дақылдарының көптеген 
түрлері өсіріледі. Оның ішінде көп жылдық өсімдіктер (жоңышқа, 
қылтанақсыз арпабас, ақ жоңышқа, сұлы т.б.), дәнді дақылдар (жүгері, ас 
бұршақ, арпа, қара бидай, бидай, қонақ жүгері), техникалық және майлы 
дақылдар (қант қызылшасы, күнбағыс, мақта, соя) жоғары өнімділігімен 
ерекшеленеді. 
Ақаба суларды шет елдерде шалғындарды және жайылымдарды суғару 
үшін кеңінен қолданылуда. Венгрияда көп жылдық шөптерді ақаба сулармен 
суғарғанда гектарына 600 центнерге дейін өнім алынған. Польшада жайылым 
мен шабындық жерлердің 80%-ы ақаба сулармен суғарылады. Ақаба 
суларымен суғару Германияда мал азықтық дақылдарының өнімін 1,5 – 3 
есеге жоғарылатуға мүмкіндік берді.

65 
Қазақстанның Алматы, Ақтөбе және Оңтүстік облыстарында да осындай 
өнім деңгейі байқалған. Алматы облысының «Бұрындай» шаруашылығында 6 
рет суғарудан кейін сүрлемдік жүгерінің түсімі 560 ц/га, ал жоңышқаның 
түсімі 8 рет суғарудан кейін, 673 ц/га дейін жетті. Жамбыл облысының 
тұрмыстық-шаруашылықтық ақаба суының 1 литрі қант қызылшасының 
тамыр жемісіне 11,7 кг салмақ қосады, ал өзен суларының 1 литрі 9,1 кг 
береді. Болгарияда тиісінше 14,4 және 9,8 кг.
Ақаба сулармен суғару кезінде өндірілетін өнім сапасы туралы мәселе 
туады, ол көбіне ақаба суының түріне, топырақ құрамына, климатқа және 
басқа факторларға байланысты. Тұрмыстық ақаба сулардың өсірілетін 
дақылдың сапасына тигізер әсері жеткілікті түрде зерттелген. 
Суғармалау мөлшері қаншалықты көп болса, топыраққа тұздың түсуі 
соншалықты көп болады. Минералды ақаба суларының едәуір бөлігін суғару 
мөлшерімен таза су ретінде берген дұрыс. Бізге белгілі, Қазақстанда 
дақылдарды суғару топырақ жағдайына байланысты минералдылығы 0,2 ден 
3,0 г/л-ге дейінгі сумен іске асырылады. Сонда да топырақтың сорға айналуы 
мен топыраққа тұз жиналуын жүйелі түрде қадағалау қажет. Ақаба суын 
пайдаланғанда, натрийдің көбеюіне байланысты, жыл сайын топыраққа гипс 
енгізу орынды. Ол сіңіру кешенінде тұздың енуіне кедергі жасайды. 
Шаруашылық-тұрмыстық ақаба сулармен суғарғанда топырақта 
біріншіден азот, одан соң аз мөлшерде калий жиналады. Фосформен 
жеткіліксіз түрде қамтамасыз етіледі. Сол себептен, әсіресе қоректік 
бағалылығы төмен ақаба суларымен суғарғанда топыраққа мезгіл-мезгіл 
органикалық және минералдық тыңайтқыштар енгізіп отыру керек. 
Ақаба сулармен суғарғанда топырақтың тұз құрамы өзгереді. Осындай 
өзгерістер топырақтың ерекшеліктеріне, ақаба суларының құрамындағы 
тұздардың мөлшері мен сапасына байланысты болып келеді. Құрамында 
натрий тұзы бар күшті минералданған сулар өте қауіпті, олар топырақтың 
сорға айналуына бірден-бір себепші. 
Ақаба сулармен топыраққа түсетін микротыңайтқыштар маңызды 
орынға 
ие. 
Азот, 
калий 
және 
органикалық 
заттар 
минералды 
тыңайтқыштармен толықтырылып топырақтағы организмдердің биохимиялық 
белсенділігін жоғарылатады және өсімдіктердің қажетті химиялық 
элементтермен қоректенуіне мүмкіндік беріп, олардың өсіп жетілуіне әбден 
қолайлы жағдай жасайды. 
Ақаба сулары суғару суына деген сұранысты ғана қанағаттандырып 
қоймайды, сонымен қатар ауыл шаруашылық дақылдарынан жоғары және 
тұрақты өнім алудың қайнар көзі болып табылады. Ғылыми тұрғыда 
негізделген, өндіріске енгізуге ұсынылатын ұсыныстар қоршаған ортаны таза 
сақтауға мүмкіндік береді.

жүктеу/скачать 1,22 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: