Қазақ тіліңдегі варианттылық проблемасы. - Алматы:  Ғылым, 1976

63
зеологизмдер тек жағымсыз мағынаны білдіреді, сондықтан 
олар жағымды мағыналы сөздермен тіркеспейді. Мысалы, 
қамқорлық етек алды, қуанышқа тап болды, байлыққа бел-
шесінен батты
сияқты қолданыстар мүлде дұрыс емес (соңғы 
мысалдар тіл қамқоршысы – Қабышевтың мақаласынан 
алынды). Сол сияқты көптеген етістіктер тек қана болымсыз 
тұлғада жұмсалады, оларды болымды тұлғасы жоқ деуге бола-
ды. Мысалы, 
бет қалмады
( «ұятты болды»), 
бет бақтырмады
(«сөйлетпеді, жауап бергізбеді»), 
бет бұрдырмады
(«мүмкіндік 
бермеді»), 
бетіне жан келтірмеді 
деген тіркестердің
 
бет 
қалды, бет бақтырды, бет бұрдырды, бетіне жан келтірді
 
деген 
жағымды сынарлары жоқ.
Грамматика саласына келсек, бағындырушы мүше мен 
бағынушы мүшенің орын тәртібі ежелден тілдің өзінде қалып-
тасқан: бастауыш баяндауыштан, анықтауыш толықтауыш, 
пысықтауыш өздеріне қатысты сөйлем мүшесінен, көбінесе 
баяндауыштан (не етістік түбірінен жасалған өзге мүшелер-
ден), меңгерілетін сөз меңгерушіден 
(ақшаға бай, ақылға 
кенде
деген сияқты) бұрын тұратындығы – норма. Бұл нор-
ма ауызекі сөйлеу тілінде немесе белгілі бір стильдік мақсат 
көздеген тұстарда жазба тілде бұзылуы әбден мүмкін. Ал 
бүгінгі грамматикалық әдеби нормамыздың дені қазақ тілі-
нің құрылымдық ішкі заңдылықтарына сай орнығып, кодифи-
кацияланғанын баса айтуға болады.
Лексика, орфоэпия, орфография салаларына қарағанда, грам-
матикада дұрыс деп (норма деп) танылған тұлға-тәсілдердің 
көпшіліктің жаппай қолданысында болуы, яғни нормалылық-
тың екінші шарты әлдеқайда басым. Солқылдақтау салалар 
– орфография мен орфоэпия. Әсіресе сөз сазы, яғни сөйлеу ак-
тісінде сөздерді дұрыс дыбыстау (айту) нормалылықтың екінші 
белгісіне келгенде әлсіздік танытады. Мұнда жергілікті ерек-
шеліктерге қатысты алалық та (бір жерде, айталық, солтүстікте 
сөздерді жуан айту дағдысы болса, екінші өнірлерде,мысалы, 
оңтүстікте оны жінішке айтушылық) орын алады 
(пара – пәре) 
немесе 

жүктеу/скачать 1,37 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: