Ббк 1. С 94 Қазақстан Республикасы

60
оларды бүгінгі қалың көпшілік түгел түсіне де бермеуі мүмкін, 
бірақ сол сақталған күйінде барлық жерде қолдана береді. 
Айталық, «әр ханның тұсында бір 
сұрқылтай», ереуіл
атқа ер 
салмай, 
өндірдей
жас жігіт, 
қатуланып, қаттанып
дегендерде-
гі көрсетілген сөздерді мағыналарын анық білсін-білмесін, 
барша жұрт айта береді, бірақ оларды өте сирек (мысалы, Те-
зек төре Сүйінбайға «болсайшы сен де менің 
сұрқылтайым»
дейді) жұмсайды, олардың тіркесімдік қабілеті де шектеулі бо-
лады, осыларға қарамастан, олар да – әдеби нормадағы сөздер 
болып саналады.
Нормалылықтың «көпшілік қолданатын» деген өлшемі 
«әдеби» және «әдеби емес» деген қатарларды анықтауда басты 
шарт болады. «Әдеби емес» параллельдердің түрлері әр алуан. 
Айталық, күні бүгінге дейін бірқатар сөздердің жуан не жіңішке 
айтылатын қатарларының қайсысы әдеби норма екендігін бел-
гілеу қиындық туғызып келеді: 
кәзір – қазыр, әулі – аула, заңғар 
– зеңгір, пара – пәре, кәйтіп – қайтіп.
Мұндайда кодифика-
ция арқылы, яғни мына варианты әдеби деп танылсын деген-
ді сөздіктерде, әсіресе орфографиялық сөздікте, оқулықтарда 
әдейі көрсетіп, қолдан нормалауға тура келеді, бұған әдемі бір 
мысал келтіруге болады: бұл күнде 
және
сөзінің осы тұлғада 
қалыптасып кеткендігі даусыз, тіпті соңғы ұрпақтар мұның 
өзге варианты болғанын білмейді де, ал үстіміздегі ғасырдың 
40-жылдарына дейін арабша, латынша хат танып, жазып-сы-
зып келгендер бұл шылаудың алғашқыда 
жана 
тұлғасын, 
бертін келе, 20-30-жылдардың ішінде, оған қосамжарлатып 
және
вариантын қолданғанын білеміз, оған сол кезеңдердің 
уәкілі – өзіміз куәміз. Осы қатардан 
даража – дәреже, уағда 
– уәде, қазыр – кәзір, ары
(тұр) – 
әрі
тұр, 
әріп – қарып, аупы-
рым – 
әупірім, бары – бәрі, ғазиз – әзіз, ғылым – ілім, доңғалақ 
– дөңгелек, ажыраю – ежірею, қисап – есеп, жадау – жүдеу, 
жай – жәй, жаудырау – жәудіреу, жаутаңдау – жәутеңдеу, залым 
– зәлім, заңғар
 зеңгір, қаны – кәні (қане – кәне), қария – кәрия, 
қоңырсу – көңірсу, шайы
(көйлек) – 
шәйі
(орамал), 
азар
дегенде 
– 
әзер
дегенде, 
ауаны – әуені
сияқты параллельдерді көре ала-
мыз. Бұлардың бір парасы ережемен реттеліп, бір ғана тұлғада 
кодификацияланды: 
және, дәреже, әріп, әзер
(дегенде), 
аула 

61
дегендердің 
жана, даража, қарып, азар, әулі
варианттары 
әдеби қолданыстан ығыстырылды, бірқатарының, әсіресе араб, 
парсы кірме сөздерінің екі (кейде тіпті үш) түрлі фонетикалық 
тұлғада қолданылғандарының екі варианты да «кәдеге асырыл-
ды»: әрқайсысына жеке мағына телініп, яғни әрбірі қосымша 
семаларға (қосымша, үстеме мағыналық реңктерге) ие болып, 
әдеби норма ретінде тіл «айналымына» түсті. Мысалы, 
ғылым – 
орысша «наука», 
ілім
– «учение», 
доңғалақ
– көбінесе арбаның, 
мәшиненің доңғалағы (бірақ бұл мағынада 
дөңгелек 
варианты 
да қолданылуы мүмкін), ал 
дөңгелек
– пішін атауы: 
дөңгелек 
сызық, дөңгелек таңба;
бірқатары қосарынан жұмсалып, қос 
сөз статусын алды 
(есеп – қисап, жүдеп – жадау),
ал көпшілігі 
әлі күнге дейін жарыса қолданылып, екеуі де әдеби тілде вари-
анттар 
(балуан – палуан, пәле – бәле, шайтан – сайтан)
қатарын 
түзіп келеді, бұлар да, сөз жоқ, түптің түбінде не бөлек-бөлек 
мағыналық реңктер алып, екі сөз болып қалыптасады, не тір-
кесімдік қабілетін (ретін, үйлесімін) түрлендіреді: айталық, 
«Түсіндірме сөздікте» 
жаудырау 
вариантының «көзі мөлдіреу, 
бейкүнә көзбен қарау» деген мағынасымен қатар «жарқырау» 
(жаудырап
ағып жатқан бұлақ су), «жалтақтау, қия алмау» 
(ыстық мекені 
жаудырап
артта қалды) мағыналары болса, 
жәудіреу
параллелі көбінесе 
жәудіреген көз, жәудіреп қарау
деген тіркестерде қолданылады (бірақ «Түсіндірме сөздік» бұл 
қатардың жіңішке вариантын әдеби норма емес, сөйлеу тілінің 
элементі деп көрсеткен, біздіңше, екеуі де – әдеби нормадағы 
сөз, тек қолданылу орындары, тіркесімдік сипаттары бөлек бо-
лып келетін сияқты). Фонетикалық дублеттер (әлде вариант-
тар) қатарын тек жуан-жіңішке параллельдер ғана емес, өзге 
де, ұяң-қатаң немесе 

жүктеу/скачать 1,37 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: