Ббк 1. С 94 Қазақстан Республикасы
жүктеу/скачать 1,37 Mb. Pdf көрінісі
|
file-6694
| НОРМАНЫҢ ӨЛШЕМ-ШАРТТАРЫ
(КРИТЕРИЙЛЕРІ) Тілдік норма деп тану үшін оған қойылатын шарттар (меже) болуы керек. Бұл шарттарды «норма» дегенді көтеріп тұратын тағандар десек те болар. Шарттардың бірі – норма сол тілдің табиғи, құрылымдық өзіндік (ішкі) заңдылықтарына сәйкес болуы керек, яғни тіл- дің грамматикалық құрылысының, сөзқолданысының, сөзжа- самының, мағына құбылтуының, сөз сазының табиғи заңдары- на қайшы келмейтін тұлға-тәсілдер норма болып санала- ды. Мысалы, бұл күнде жанданған (активтенген) бірқатар жұрнақтар арқылы жасалған сөздердің норма болып танылуы – осы модельдің тілдік жүйеде бұрыннан бар екендігіне қатысты. Айталық, адамның қызмет түрін, кәсібін, мамандығын біл- діруде -шы жұрнағы тек қазақ, араб, парсы сөздерінен емес, орыс тілінен енген сөздерден де жаңа тұлғалар жасайды: трак- торшы, комбайншы, футболшы дегендерді былай қойғанда, бұл күнде гипнозшы, памфлетші, парашютші, саботажшы, парламентші, газетші сияқты ондаған туынды сөздің еркін жасалуына жалпы тілдік модель (үлгі) негіз болған, яғни бұл сөздерді қазақ тілі табиғатын бұзбайтын нормадағы тұлғалар деп табу керек. Әрине, тек жаңа тұлғалардың жасалуында емес, тілдің өзінде қалыптасқан табиғи нормалар да, кодификацияланған (ережелермен реттелген) жазба тіл нормалары да – барша- сы да – сол тілдің ішкі құрылымдық заңдарына сәйкес ке- луі нормалылықтың бірінші шарты немесе айырым белгісі болғандықтан, көп ретте параллель модельдер болмайды. Мы- салы, қазақ тілінде септіктер парадигмасының екінші варианты жоқ. Дегенмен тіл-тілдің қай-қайсысында да оның табиғатына қайшы келетін жеке бір қолданыстардың норма ретінде қалыптасып кетуі немесе дұрыс деп табылып кодификацияла- ну фактілері кездесіп отырады. Айталық, - лар қосымшасы өзі жалғанған сөзге көптік ұғым беретіндігі – табиғи құрылымдық норма, ал әкемдер келді дегенде, әкенің көптігін емес (адамның әкесі біреу-ақ болады ғой), әкенің қасында өзгелердің 58 болғандығын, яғни бір әкесі емес, оған қоса бірнеше (көп) адамның келгенін түсінеміз, демек, бұл жердегі -лар – тілдік модельге сәйкеспейтін қолданыс: «нормаға қайшы келетін нор- ма», соған қарамастан хатқа тіркелген – кодификацияланған қолданыс. Екінші мысал: сан есіммен келетін тіркестерде келесі компоненттің көптік жалғауын қабылдамауы – тілдің ежелден қалыптасқан жүйелік нормасы: қорада он бес сиыр бар (он бес сиырлар емес). Осыған қарамастан қазіргі баспасөз беттерінде, тіпті көркем шығармаларда, әсіресе радио мен те- ледидарда екі жүз оқушылар, он бес жоғары оқу орындары сияқты қолданыстарды кездестіреміз. Тілдік нормаға сай келмейтін грамматикалық, орфоэпия- лық, сөзжасамдық құбылыстардың орын алу себептері де әр- түрлі болып келеді. Олардың басым көпшілігі өзге тілдің әсері- нен пайда болатынын байқаймыз. Айталық, көптік жалғауының жалғанбайтын жерде келтірілуі – орыс тілінің, әсіресе орыс тілінен аударылған үлгілердің әсері деуге болады. Ал оқырман, көрермен, сатарман, аларман, оралман деген жаңа сөздердің жасалуына «қамшы болған» қазақ тіліне күні кеше ғана – XIX ғасырдың II жартысында жүйені бұзып пайда болған атарман, шабарман сияқты бірді-екілі қолданыс сияқты. Дегенмен бұл екі сөздің жағымсыз мәндік семасы (реңкі) кейінгі оқырман, көрермендерде сақталмайды. Демек, бұзылған жүйе әрі қарай бұзыла түскен. Мұндай негізі осал, яғни тілдік құрылымына сәйкеспейтін нормалар кодификацияланбай, бірақ жарыса қолданылып жүре берулері әбден ықтимал. Тілдің табиғатынан шығып кететін нормалар тілдік бүкіл жүйені қамтымайды, жеке тұстарының ғана «шырқын бұзады». Сондықтан норманың басты белгісі – тілдің құрылымдық табиғи заңдылықтарына сәйкес келіп отыруы деген қағида әрдайым күшін сақтайды. Норманың екінші шарты (межесі) – тілдің қатынас құралы ретінде қалың жұртшылықтың әрдайым қолданысында болатындығы, яғни әлеумет дұрыс деп тауып, көпшілік болып әрдайым қолданып отыратын сөздер, грамматикалық тұлға- тәсілдер, сауатты жазу, сөзді дұрыс дыбыстау үлгілері норма болып табылады. Бұл жерде нормалылық құбылысы тілдің өмір сүру кезеңіне байланысты қаралады. Мысалы, қазіргі 59 әдеби тіліміздің нормалары – осы кезеңде (айталық, соңғы 60-70 жыл ішінде) қолданылатындары. Айталық, бұл күнде көпшілік жалпы «әйел», одан соң «біреудің жұбайы, жары» де- ген мағынаны білдіру үшін адамды жынысқа бөлгендегі атауы («ұрғашы») ретінде әйел сөзін қолданады, бұл – осы күнгі әдеби норма, оның «қатын» деген синонимі – белгілі бір стильдік реңкпен (тұрпайылық, қарапайымдылық т.б.) ғана жұмсалатын «әдеби емес» сөз. Ал жүктеу/скачать 1,37 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|