Кыргыз тили жана адабияты: окутуунун инновациялык технологиялары

163
Кыргыз тили жана адабияты: окутуунун инновациялык технологиялары
 
 
 
Алматы Менеджмент Университеті
 
Магистр, аға оқытушы Ерсултанова Гаухар Тілеуқабылқызы
Магистр, аға оқытушы Сейдуллаева Айгуль Хайруллаевна 
АБАЙ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ ЛЕКСИКАЛЫҚ 
ӘДІС-ТӘСІЛДЕРДІҢ АУДАРМАДА БЕРІЛУ ЖОЛДАРЫ

«Қазақ тіл біліміне аударма мәселесі біршама сыни сараптамалардан, 

бірқатар тәжірбие сатыларынан өткен тақырып. Жетістігі жоқ емес. Десек 
те, тақырыптың әлі күнге дейін жабулы жатқан қырсырларын ашуға зерделі 
зерттеулер қажет-ақ. Себебі, аударма туынды – ұлт пен ұлтты, ел мен елді 
тілдестіріп, табыстырар, оқырманды поэзия деген киелі кемесіне отырғызып 
алып, бөгде бір елдің жағасына алып кетіп, кереметіне кенелтер бірден-бір 
сиқырлы көлік. Алайда ентелеп келе жатқан жаһандану жағдайында, ел мен 
елдің, ұлт пен ұлттың бұрынғыдан да бетер етене кіріге түсер уақытында 
қарым-қатынас құралы – тіл мәселесіне аса сақтықпен қарау қажеттігі 
сөзсіз» [1, 38б.]
.
Өзімізге мәлім, 
Абайдың қырық бес қара сөздері, үш жүзден аса 
аудармасы бар, бірақ ақынның өлеңдерінің нақты саны жоқ
. 
Қазіргі таңда 
Абай шығармалары отыз үш тілден аса тілге аударылған [2,455б.]. 
Абай өлеңдері көптеген тілдерге аударылса да, әлі аудармалардың қалай 
аударылғаны туралы мәліметтер өте аз.
Олар түпнұсқамен қаншалықты 
жанасатыны зерттеуді қажет етеді. А. Байтұрсынов «Абай – қазақтың 
бас ақыны» деп көрсеткен болатын. Бас ақынымыздың өлеңдері мен 
шығармалары көптеген шетел тілдеріне аударылатын болғандықтан ол 
арқылы 
ұлтымыздың мәдениеті мен қазақ халқының өзіндік ерекшеліктерін 
бүкіл әлемге көрсете аламыз. 
«Қай тұрғыдан болса да, Абай тілін және оның поэзиясын өз алдына сөз 
ету оның туындыларын талдаумен қатар жүріп келеді. Әрине бір мезгілде
қатар емес. Ең алдымен, ақын шығармаларының идеясын, мазмұнын танып, 
білуге күш салынды, сол мазмұнның сыртқы көрінісі – тіліне үңілу содан 
кейін басталады. Абай шығармашылығы хақында алғашқы пікір айту –
XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың алғашқы жылдарында басталған 
болса, тілі жайында да алғаш рет сөз қозғау осы тұстарға саяды [3]. Соның 
ішінде Абай поэзиясына нәр беріп тұратынның бірі көріктеу құралдарын Қ. 
Жұмалиев, З. Ахметов, З. Қабдолов және тағы басқаларынан көруге болады. 
Қ. Жұмалиев өз еңбегінде Абай поэзиясының тілін зерттеген сонымен қатар, 
ол көріктеу құралдарының тәсілдерін қолдануына назар аударған.
Абай өлеңдері көріктеу құралдарын өте ұтымды, өте әсерлі
қолданған, 
соның ішінде лексикалық стилистикалық әдіс-тәсілдерді ерекше қолданған. 
Эпитет, метафора, теңеу секілді лексикалық әдіс –
тәсілдердің қалай 
қолданғанына талдау жасайық: Сөздің тура, өз мағынасында емес, ауыспалы, 

164
Кыргыз тили жана адабияты: окутуунун инновациялык технологиялары
өзге мәнде жұмсалуы метафора, яғни метафора кезінде сөздің ішкі не сыртқы 
ұқсастық белгілері негізге алынады. Бұл Абай өлеңдерінде метафора бір 
бейне тең секілді сөздер арқылы жасалынған. Мысалы:
Қайғың болар шермен тең,
Қара көңілім жермен тең.
Сенсіз маған жат төсек,
Болар бейне көрмен тең.[4,17б].
The sadness about you will turn to grief,
My soul will be brought crashing down to earth.
Another’s bed without you,
Will become my grave.[
5,28р
].
Бұл жерде біз тек метафора ғана емес, сонымен қатар эпифора үлгісі 
ретінде қарасақта нұсқасын әлдеқайда өзгеше, яғни, аудармашы жалпы 
мағынасын көрсеткен.
Анамыздай жер иіп емізгенде
Бейне әкеңдей үстіңнен аспан төнер.[4,14б].
When mother – earth fed us from her breast,
Our father in heaven thoughtfully inclined over us. [5,26р
].
Материнскою грудью вскормила земля,
Все, что солнцем зачал в ней отец небосклон. [6,18с
].
Көріп отырғанымыздай, бұл өлеңде теңеу бар ежелден бірталай халықтарға 
белгілі ескі аңыз – мифтерде, кездесетін бейнелеу үлгісімен ұштасады. 
Бұл сөйлемдердің қай-қайсысында болмасын аудармашы қазақ мәтінді сол 
қалпында сақтап қалуға тырысады. Ағылшын тілінде қолданылып отырған 
сөздер, баламалар қазақ тілінің көптік категориясын толығымен дерлік 
жеткізе алмады дегенмен де, олардан сөйлемдегі алар өзіндік салмағы бар. 
Сонымен қатар, белгілі бір ұғым әр түрлі тілде әр түрлі тәсілмен беріле 
беретінді, олардың әр түрлі тәсілмен беріле беретіндігі, олардың әр тілге 
тән өзіндік ерекшелігі, алар орны бар екендігі белгілі жайт. Ал ағылшын 
тіліндегі аудармаға қарасақ, біраз өзгерістер бар. Өйткені бұл аударманы 
тікелей қазақ тілінен аударылмай, орысша аудармасынан аударған секілді.
Өлсем, орным қара жер сыз болмай ма?
Өткір тіл бір ұялшақ қыз болмай ма?
Махаббат, ғадауат пен майдандасқан
Қайран менің жұртым мұз болмай ма? [4,27б].

165