Жануарлар экологиясы

жіңішкеру арқылы топырактың тар саңылауына денесінің бас жағын 
бекітіп алады да келесі ретте денесін жиырып алға қарай жылжиды. 
Жиырылған кезде денесі жуандайтындықтан топырақгы қысып 
ығыстыру арқылы саңылау, қуыстарды кеңейтіп өзіне жол шығарып 
алады. Жауын кұрты алдынан кездескен қдрашірінділі жұмсақ 
топырақты жұтып артқы тесігінен (анус) артқа қарай шығару арқьшы 
да алға жалжуына біраз мүмкіндік жасап алады.
7-сурет. Мезофауна тобының жануарлары 
[Н.М.Чернова, 
А.М.Былова (1981)бойынша] 1 - жауын құрты; 2 - есек кұрт; 3 -
ерінаякгы; 4 - кұсжұпаяқты қырықаяқ; 5 - ызылдаңқоңыз дернәсілі; 6
- шыртылдаққоңыз дернәсілі; 7 - бұзаубас; 8 - заузакоңыздернәсілі
Мезофауна экологиялық тобының жану арлары арнайы дамыган 
тыныс мүшелері (демтүтік, өкпе және демтүтікті өкпе) арқылы 
топырактағы ауамен тыныс алады. Сонымен қатар қосымша түрде 
денесінің 
терісі 
арқылы 
да 
тыныс 
алады. 
Жауын 
қүрты, 
энхитреидтердің тыныс алу, дем шығару үрдісі тек қана терісі арқылы 
жүріледі. Олардың терісінің сыртын қаптайтын кутикула қабаты өте 
жұқа болғандықтан, терісі арқылы ауа алмасу жүрілуіне бөгет 
жасамайды.
Топырақты қазып немесе ондағы тар саңылауларды кеңейту 
арқылы топыракгың қатты бөліктеріне пәрменді эрекет жасай алатын 
мезофауна тобының экологиялық жағдайы колайсызданса келесі 
қабатына орын ауыстыру арқылы қолайлы орын тауып алады. 
Мысалы топырактың беткі қабатында ылғал азайған кезде немесе
56

кыста топыраюың беткі қабаты ката бастаганда терең кабатына карагі 
ауысады.
Жануарлар топырақты қазьш куыс, саңылауларды молайту, 
тыгыз тогіыракгы сиретуінің нәтижесінде топырақгың ауамен 
канымдалуын (аэрадия) жақсаргады. Ауасы мол ортада аэроб 
бактериялардың белсенділігі артады. Олар жердің бетіндегі өсімдіктің 
гұкымын 
немесе 
басқа да 
қалдыктарын 
топырақтың 
терең 
қабаттарына 
тасымалдап 
органикалық 
заттармен 
байытады. 
Топырактың терең кабатындагы минералдық заттарды беткі қабатына 
тасып шыгару аркылы өсімдікке қажетті микроэлементтермен
байытады.
М е г а ф а у н а немесе м а к р о ф а у н а тобына көбінесе 
топыракга ін қазып тіршілік ететін сүткоректі жануарлар және 
азқылтанақты бунакқұрттар жатады. Мегафауналық жануарлар екі
түрлі экологиялық топқа бөлінеді.
Біріншісі, топыракга түрақты тіршілік етіп барлық өмірін
топырақга өткізетін жануарлар. Мысалы: көртышкан, соқыртьгшқан, 
моманай, жертесер, Австриялық қалталы көртышқаны т.б. Бұлардың 
қоректену, ұрықтану, өсіп онуі түтелдей жер астында (топырақта) 
жүріледі. Топырақтың карашірінділі қабатынан қорек іздеп жан- 
жакты багыттақазу аркылы топыракга кәп тармакгы қуыс жол, ін, 
үңгірлер пайда болдырады. Топыракга ін қазып жер астында тіршілік 
етуіне бейімделіп бұл жануарлардың денесінің құрылысы мен сыртқы 
пішінінде бірқатар ерекшеліктер пайда болган. Атап айтсак, денесі 
жинақы, ширақ, мойыны жуан және қысқа - сырттай қарағанда мойьга 
бары білінбейді. Көздері жақсы жетілмеген, жүні өте кою, алдыңғы 
аяқтары топыракты қазуға бейімделіп жаксы жетілген, саусактары 
жуандап, түяғы жалпайып өткірленген. Соқыртышқан қатарлы 
кейбіреулері жерді кашау тәріздес күрек тістерімен қазады. 
Омыртқасыз жануарлардан оңтүстіктің ылғалды жылы аймакгарының 
топьфағьшда тіршілік ететін, мегасколецид тұкымдасына жататын 
азқылтанақты бунак құрттардың ұзындығы 2-3 метрге жетеді.
Олардың тогіырак түзілуіне маңызы оте зор.
Топырақ мегафаунасыньщ келесі экологиялық тобын і н д е м е 
к е н д е у ші л е р кұраиды. Мысалы. сарьшхұнакгар, зорман, 
тарақкұйрық, суыр, қүмтышкан, аламан, су тышқаны, борсык, түлкі 
т.б. көптеген жануарлар жер бетінде қоректеніп, белсенді тіршілігін 
жер бетінде өткізеді, бірақ ін қазьш топыракгы көбейіп жетілуіне, 
жырткыштардан, суыктан жэне ыстықтан сактайтын қорғаныш 
ретінде пайдаланады. Інде мекендеушілердің негізгі сипаты жер 
бетінде тіршілік ететін жануарлармен бірдей. Бірак ін казуға
57

бейімделген 
кейбір 
белгілері 
байқалады. 
Мысалы: 
алдыңгы 
аяқтарынын бұлшықеттері жаксы жетіледі, тұяқтары ұзын және өткір, 
басы жіңішке, құлак қалқаны кішкене болуының бэрі де ін қазуға
бейімделген сипаггар.
Көртышқан орманда, шалғынды жерелерді мекендейді. Ол 
топырақтың омыртқасыз жануарларымен коректенеді. Жауын кұрты 
жэне эртүрлі жэндіктің дернәсілдері оның қорегінің 80 пайызына 
дейін иеленеді. Қорек іздеп қазған іні топырақтың 10 см-ге дейінгі 
тереңдгінде, ал тұрақты тіршілік ететін іні 20-25см терең қабатында 
орналасады. Көртышқаны мол топырақгы орманда оның жер астында 
қазған іні орман алқабының үигген бір бөлігіие дейін иеленетіні 
анықталған (Гиляров, Криволуцкий, 1985). Көртышқанның қазып 
босатқан топырағьгаа мүк, кейбір ағаш, бұталар (әсіресе тал) жақсы 
өседі.
Соқыртышқан, моманай тэрізді кеміргіштер орманды дала, дала, 
шөлейт далалы аймақтарда көптеп кездеседі. Олар өсімдіктің 
шырынды 
тамьфларымен 
қоректенеді, 
кейбіреуі 
мәдени 
дақылдардың тамырын зақымдап, шаруашылыққа зиян шектіреді. 
Олар топыракгың 50-70 сантиметрілік терең кабатында қоректік жэне 
мекенжайлық ін қазып, тіршілік етеді. Галымдардьщ есептеуі 
бойынша сокыртьгшқан 200-250 жылдың ішінде далалық топырақтың 
қарашірінділі қабатын түгелдей қазып қопарыстьфьга шығатыны 
дәлелденген.
Ал саршұнақ, суыр, құмқазар сияқгы кеміргіштер топырақгың 
терең қабатындағы минералдарды жер бетіне қазып шығарып, жер 
бетіне тасып шығарған қиыршық тас, құм топырақтарының 
көпжылдық үйіндісі микрорельефті, кейде мезорельефті өзгертуі 
нэтижесінде топырақ пен өсімдік жамьшғысына үлкен әсерін тигізеді.
Кеміргіштердің інін көптеген түрлі жануарлар (жәндіктер жэне 
олардың дернәсілдері, қьфықаяктылар, өрмекшелер т.б.) тұракты 
немесе уақытша мекендейтін орынжай болдырьга пайдаланады. Інде 
тіршілік ететін жануарлар б о т р о б и о н т т а р деп аталатын 
экологиялық топты құрайды.
Топыракта тіршілік ететін ағзаларды п е д о б и о н т т а р
(грекше: 

жүктеу/скачать 12,6 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: