Қазақстан республикасы денсаулық сақтау министрлігі

~62~ 
4.
 
Нарықтық
 
инфрақұрылымның
 
элементтеріне
 
не
 
жатады
?
 
5.
 
Экономикалық
 
реформалар
 
түсінігі
.
 
 
Өзіндік
 
жұмысқа
 
арналған
 
сұрақтар
 
1.
 
Қазіргі
 
заманда
 
қолданылатын
 
қандай
 
нарықтық
 
үлгілер
 
бар
?
 
2.
 
Американдық
 
үлгінің
 
қандай
 
ерекшеліктері
 
бар
?
 
3.
 
Жапониялық
 
үлгі
 
мен
 
Неміс
 
үлгісінің
 
қандай
 
ұқсастықтары
 
бар
?
 
4.
 
Социалистік
 
жоспарлы
 
нарық
 
экономикасы
 
үлгісінің
 
мəні
 
неде
?
 
 
Сұраныс
 
және
 
ұсыныс
. 
Медициналық
 
қызмет
 
нарығындағы
 
сұраныс
 
және
 
ұсыныс
 
 
Қандай бір тауар нарығында қалыптасушы жағдайды қарастырсақ, тауар 
бағасы мен сатылған (өткізілген) тауар саны арасында белгілі бір байланыс бар 
екенін байқаймыз. 
Сұраныс дегеніміз
- 
бұл ақшалай қамтамасыз етілген, 
нарықтағы тұтыныстың түрі немесе төлем қабілеті бар тұтыныс. Сұраныс бағаға 
кері қатынынаста болады: баға төмендегенде сұраныс өседі, ал баға көтерілгенде 
сұраныс кемиді. Баға мен сұраныс шамасы арасындағы кері тəуелділік сұраныс 
заңы
 
деп аталады. Сатылған игіліктер санының баға деңгейіне тəуелділігін сызба 
түрінде беруге болады
. 
Сұраныс қисығы
 
- 
сатып алушылардың дəл осы уақытта 
түрлі бағамен экономикалық игіліктің қанша санын сатып алғысы келетінін 
көрсететін қисық. Жалпы түрі: 
Q
D
= F(P) (2) 
мұндағы
Q-
сұраныс шамасы
, 
Р 
- 
баға 
2 
сурет
 - 
сұраныс
 
шамасының
 
бағаға
 
тəуелділігі
 

~63~ 
Сұранысқа бағадан басқа факторлар да əсер етеді. Сұраныс қызметі
- 
сұранысты оған əсер ететін əр түрлі факторларға байланысты анықтайтын 
қызмет. Оның ішінде ең маңыздысы осы кездегі игілік бірлігінің бағасы болып 
табылады. Баға төмен болған сайын сұраныстың жоғары жəне керісінше 
болатынын біз анықтадық. Баға өзгеруі сұраныс қисығы бойынша қозғалысты 
көрсетеді
(2-
сызбаны қараңыз).
Сұранысқа тауардың өзінің бағасы ғана емес, басқа да факторлар əсер 
етеді: 
 
1) тұтынушы табысының өсуі (немесе қысқаруы);
2) ұнайтын жəне басымдық беретін нəрселерінің өзгеруі;
3) бағаны жəне тапшылықты күту;
4) жарнамаға жұмсалатын шығындардың ауытқуы;
5) орын басушы немесе алмастырушы тауарлардың жəне қосымша
қолданатын тауарлар
бағасының өсуі;
6) сатып алушылар санының өсуі (немесе азаюы) жəне т.б.
Сұраныс мөлшері мынадай формуламен
анықталады:
 
Qd= F (Б* А
Т
* Т
Т
*Ж
М
) (3) 
 
мұндағы
: 
Qd- 
қолдағы тауар көлеміне сұраныс,
F- 
сұранысты қалыптастыратын факторларға қатысты сұраныс 
тəуелдігінің қызметі,
Б
- 
қолдағы жəне жолдағы тауарлар бағасы,
А
Т 
- 
тұрғындардың ақшалай табысы,
Т
Т 
- 
тұтынушының талғамы жəне талғауы,
Ж
М
 
- 
жинақталған мүлік.
Сұраныстың жай
-
күйіне көптеген сипаттағы факторлар əсер етеді. Олар: 
экономикалық 
(сиректілік, 
бағалылық, 
пайдалылық, 
жаңалықтық, 
пайдаланудағы үнемділік), ұлттық, аймақтық (табиғи
-
климаттық жағдайға 
байланысты əртүрлі аймақтағы сұраныстың ерекшелігі), құлықтық (мода), 
демографиялық (əйел, еркек,балалардың өзіне тəн ерекше сұранымдары), 
кəсіпқойлық (əртүрлі мамандық пен кəсіпке байланысты сұраным 
ерекшеліктері), діни, психологиялық сипаттағы факторлар.
Сұраныс заңы 
бойынша тауарға баға төмендегенде, тұтынушы оны көп мөлшерде сатып алады. 
Егер тауарға баға өссе, оған сұраныс азаяды.
3 
сурет
 - 
сұраныстағы
 
өзгерістер
 

~64~ 
Бағаның əсер етуі арқылы сұраныстың сандық өзгеру қасиеті оның 
икемділігі деп аталады. Сұраныс икемділігі бағаның əсерінен өнімге деген 
жиынтық сұраныстың сандық өзгеру дəрежесімен анықталады.
Оның үш 
баламалы нұсқалары
бар.
Біріншісі 
- 
бағаның кез
-
келген өнімге белгілі пайызының төмендеуі ол 
өнімге сұраныстың ұлғаюын туғызады жəне жалпы ақшалай түсімді өсіреді. Бұл 
икемді сұраныс.
Екіншісі 
- 
бағаның пайыздық мөлшерінің төмендеуі сұраныстың сондай 
боп ұлғаюына əкеледі, бірақ жалпы ақшалай түсім өзгеріссіз қалады. Бұл 
- 
біркелкі икемді сұраныс.
Үшіншісі 
- 
бағаның пайыздық төмендеуінен сұраныстың пайыздық 
ұлғаюы кем болса 
- 
бұл икемсіз сұраныс. 
Икемділік коэффициенті былай анықталады:
Q
d
%
Е
d 
= (4) 
Р 
%
мұндағы
: 
Е
d- 
сұраныс икемділігінің
коэффициенті,
Q
d
% - 
сұраныс көлемінің өсу пайызы
, 
Р
 % -
бағаның төмендеу пайызы
.
 
Ұсыныс 
-
тауар өндірушілердің нарыққа сатуға ұйғарған, бағасы 
белгіленген тауар жиынтығы. Ұсыныс өндірілген тауар ассортименті мен 
олардың бағасы арқылы қалыптастырады; ал сұраныс болса, тауар ұсынысының 
көлемімен құрылымын анықтайды, себебі тұтынушы мойындаған нəрсе ғана 
ұдайы өңдіріледі. Ұсыныс бағаға тура қатынаста болады: баға жоғары болса, 
онда сатушылар тарапынан тауарды ұсыну көбірек болады. Баға мен ұсыныстың 
осындай қатыста болуы ұсыныс заңы деп аталады.
Жалпы түрі: 
Q
S 
= f(Р) (5)
мұндағы
: 
Q
S
- 
ұсыныс шамасы (supply)
, 
Р
-
баға
. 
Баға мен ұсынылған өнім саны арасындағы тікелей байланыс ұсыныс заңы
 
деп аталады. Өндірілген игіліктер санының баға деңгейіне тəуелді болуын 
графикалық түрде көрсетуге болады (4
-
сызбаны қараңыз).

~65~ 
4 
сурет
 
- 
ұсыныс
 
шамасының
 
бағаға
 
тəуелділігі
 
Ұсыныс қисығы
- 
өндірушілердің дəл осы уақытта түрлі бағамен сатқысы 
келетін экономикалық игілік санын көрсететін қисық. 
Ұсынысқа бағадан басқа əсер етуші факторлар:
 
1) 
өндіріс ресурс факторларының бағасы;
2) 
технология;
3) 
нарықтық экономика агенттерінің бағаны жəне тапшылықты күтуі;
4) 
салықтар мен субсидиялар көлемі;
5) 
сатушылар көлемі.
Ұсыныс көлемінің өзгеру дəрежесінің нарықтық бағаның ұлғаюын 
сипаттауы, ұсыныс икемділігі болып табылады.
Икемділік коэффициенті былай анықталады:
Q
d
%
Е
s 
=
(6) 
Р % 
мұндағы
Е
s- 
ұсыныс икемділігінің
коэффициенті,
Q% - 
ұсыныс көлемінің өсу пайызы (%),
Р
%-
баға ұлғаюының пайызы (%).
Ұсыныс икемділігінің коэффициенті мынаны көрсетеді: егер нарықтық 
баға көтерілсе немесе белгілі пайызға түссе, ұсынатын тауар санының қалай 
өзгергендігін байқатады.
Ұсыныс мөлшері мынадай формуламен анықталады:
Qs= F (Б* Тс* C
d
* K
ж
) (7) 
мұндағы
: 
Qs- 
бар тауардың ұсыным көлемі,

~66~ 
F- 
ұсынысты қалыптастыратын факторларға қатысты ұсыныс тəуелдігінің
қызметі,
Б 
-
қолдағы жəне жолдағы тауарлар бағасы,
Тс
- 
қолданылатын
өндіріс технологиясының сипаты,
C
d
-
салықтар мен дотациялар,
K
ж
-
табиғи
- 
климаттық жағдай
Өндірушілер өндірілген өнімнің көбін жоғарғы бағамен сатқысы келеді
. 
Қалыпты жағдайда баға жоғары болса, онда сатушылар тарапынан тауарды 
ұсыну көбірек болады. Керісінше тауар ұсынысы ұлғайған сайын, оларға баға 
төмендей түседі. 

жүктеу/скачать 2,48 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: