ћ,
х
әріптерінің маркер-
лігімен (
жићаз
[жійћ’а’з],
Ахмет
[ах’
і
м’ет’]) көрініс тапты.
Ал бүкіл қазақ сөзінің 5% құрайтын (М.Жүсіпов) бейүндес
буынды сөздердің (олар не кірме сөз, не біріккен сөз, не кір-ме
жұрнақты сөз болуы мүмкін) дені ашық буын мен бітеу
буынның (бітеу буын мен бітеу буынның) қосындысынан және
екінші буында қысаң дауыстылардың болуымен ерекшеленеді:
құрмет, құдірет, қабілет, қасірет, қажет, қауесет, қадір, қазір,
қаріп, қабір, қауіп, қанден, қадім, қапер, қатер, қорек, лағынет,
қастерле, қатыгез, кәмшат
т.б.
Мұнда бітеу буын жігінде екі
дауыссыз арасына қысаң, сына, жіңішке дауысты дәнекерленіп,
өтпелі буын жасайды. Сөз үндесім заңдылығына қайшы жазыл-са
да, үндес айтылады.
Құрмет
[қ’үр
і
м’ет’],
қабілет
[қ’әб’
і
л’ет’]
т.с.с. Ал
қазір,
қаріп,
қауіп,
қадір
сөздерінде жіңішке қысаң,
езуліктің таңбалануы дәстүрлі жазу принципінен шыққан.
Мұндағы
і
әрпі – <ы> фонемасы да, <і> фонемасы да емес, сөз
аяғындағы екпінмен байланысты таңбаланған сына дыбыс.
Пысықтау сұрақтары:
1. Қазақ тіліндегі үндесім заңының атқаратын қызмет қандай?
2. Үндесім заңының жазу үнемділігін жасаудағы қызметі неде?
3. Қазақ жазуында үндесімнің қай түрі таңбаланады?
4. Қазақ, шетел ғалымдары үндесім заңының қызметін қалай
анықтайды?
...Қазақ тілі ауызша жүйесінің үлкен құрсауы
үндесім заңы
(
сингармонизм заңы
).
Ол
–
тілдегі дауысты дыбыстардың
бір-
бірімен үйлесіп, үндесіп, ыңғайласып айтылуы.
Үндесім
заңының
екі жағы бар.
Достарыңызбен бөлісу: |
