Монография \ «санат» а л м п и мп

Tynci3 кдра туцгиык суды кешсем,
Тап колыма медеу гып устар талым.
Кезйз кердей басыма кундер туса,
Табым колда жарык ц ш устар шамым. 
Меищ табым — енбегаш, ецбек epi,
Онсыз мсндс квргсн кун — булдыр сагым.
(С.Муканов).
Бул — жай К/айталаудыц улас/. Мунда акыннын, ерекше 
мэн бере толгап, толгана жырлап отырганы— езшщ табы; 
окъфман назарьш да осыган мыктап аударып, оньщ ойында 
тап туралы бугш 6ip угым кдлыптастыргысы келед1 де, тап 
деген сезге ерекше акцент жасап, б1рнеше жерде арнайы 
кдйталап отыр.
Ау, юыэгыш кус, кызгыш кус! 
Ел кррыган мен едам.
Мен де айрылдым ешмнен. 
Кел кррыган сен едщ,
Сен де айрылдьщ келищен.
Булар — еспе кайталаудын. ynrnepi. Мундайда.ой мен 
сыр шынында да 6ip турл1 есше туйдекгеп, еселеных келсд1 
де, алдыцгы угымныц аягы соцгы угамныц басына 
кайталана к еш ш , елецге эсем эуез, вдем1 эсер 
дарыткдндай болады.
Уйкыдан сон —
Жапыраклын
Жачбыр шайып жацарган.
УйвдДан сон —
Куспын
Узак ушып, келше кеп дем алган. 
Уйкыдан сон —
Кек айдынмын 
Меллреген шайкзлып.
Уйкыдан сон —
Ну орманмын 
Желйреген жайкрлып.
Уйкыдан-сон —
Дауыл вткен,
(Махамбет).
Сарыарканьщ 6ip тауы бар, 
Bip тауы бар сымбатты.
Сол таудан сен сыр тауып ал, 
Сыр тауып ал, кьшбаттым.
Кдлын зергер, кузды шатгар, 
Кузды шатгар кэлын ну. 
Саркырайды муз булакгар, 
Муз булакгар у да шу.
(С.Сейфуляин).
235

Жауын откен 
Менде кдла кдлпы бар.
Уйкыдан сон —
Жаца ашыпган кун кеэщцей,
Жанд ашылган гул жузщдей,
Ой аспаным жаркырар!
(С.Мвуленов).
Бул — вдепкг кайталаудыц, яки анафораныц (грекше 
anaphora — бииске шыгару) улпс1. Мунда елецнщ эр жолы 
немесе op6ip ой агамы 6ip сезден басталып отырады.
Сулулар еледа 
Кушакта туншыгып. 
Аргымак еледа 
Артында шан кдлып: 
Акындар еледа:
Берше тан кальш!
(КМырзалиев).
Бул — кезект/ кайталаудыц, яки эпифораныц (грекше 
epiphora — соцынан алып журу) ynrici. Мунда елецнщ ер 
жолыныц соцындагы немесе ep6ip ой агымыныц аяк 
жагындагы 6ip сез б!рнеше марте кдйталанып отырады.
Фигураныц 6ip Typi — шендеспн'ру, яки антитеза (грекше 
antithesis — кдрама- кдрсылык) — 6ip -6ipine керегар кубылыс- 
тарды, мен-магынасы эр тарап угымдарды, тур-туй эр белек 
Hepcenepdi взара бетпе-бет кою аркылы булардан мулде баска 
6ip кубылыстыц, угымныц, нэрсенщ суретм, сыр-сипатын, 
кескт-кейпт аныктау, ацгару, елестету.
Мысал ушш “ Ер Таргын” жырындагы Акжушстщ 
Кдрткожаккд:
Кдра жерге кар жауар 
Кэрды кер де, епм квр.
Кдр устше кдн тамар 
К^нды кер де, 6eriM кер, —
деп такдактап айткан журткд мел1м жауабын немесе 
Абайдын “ К,ан сонарда бурютип шыгады адга” деп 
басталатьш э й г т елещндеп туша мен буркитш, арпалысын 
суреттеп:
Bipeyi — кек, 6ipeyi — жер тагысы,
Адам ушш батысып кызьи канта.
Кдр — аппак, бурит — кара, тулю — кызьи,
Уксайды кдса сулу шомьшганга, —
Куншпдер еледа 
KeHwiH от карьл: 
Батырлар еледа: 
Борьшшн аткарыл. 
Бузыкгар еледа 
Пышаккэ кулшыньш:
236

деп жазган жаксы жолдарын эдебиет зерттеушшершщ 6api 
шендеспрудщ ynrici ретшде усынып жур. ©те дурыс!
Шендеспру б1здщ бугшп акмндардьщ елендершде де 
жш ушырайды жэне жаца, жаксы шыраймен кершед
1
. Bip 
гана мысал:
Бояулар: кара, кызыл, коцыр, сары...
Крльшда суретиднщ соньщ 6api.
Тек сарымвн бояса, нетер еда?
Онда тепе кулазып кетер еда.
Тек карамен бояса, кдйтер еда?
Кундга де тун бе деп айтар ед1...
Ал 
6epiM«H, 
ер туспен бояса ше?
Бвлкж, ару кул1мдер кара шашты.
Бел и м , гулдер жайкдлар алаулаган,
Белим, таулар мунартар манаураган...
Bip-6ipiMCH тутасып бояу бпхен
Сеуле болып куйылар сонау кектен.
Сез
1
м
1
м кенет 
менщ
куб!р en i:
EipiiaceH 
бояу кандай кударетп?..
(Е.ИбраЫм).
Фигураныц 
6ip Typi 
— дамыту, градация (латынша 
gradatio — 
6ipfleH-6ipre 
кушейе беру) — алдыцгы евзден соцгы 
cesdi, алдыцгы ойдан соцгы ойды, алдыцгы кубылыстан соцгы 
кубылысты асыра, аскактата тусу. Муныц да журткд мшим 
мынадай улплер] бар.
Шырагым, Бурыл шу! — деда. 
Кубылып Бурыл гуледа. 
Табаны жерге тимеда.
Тау менен тасты ерле®.
Терт аякгы сермедд.
Кулактын Ty6i терледа.
Тер шыккан сон ерледа, 
Адырды кез1 кермеда, 
Келденен жаткан кек тасты 
Тйсгеп тиген туягы 
Саз балшыктай и л еда... 
Арандай аузын ашады,
Аягын топ-топ басады, 
Bip тебенщ тозачын 
Bip тебеге 
косады. 
Кешке таман Тайбурыл 
Жын кдкканга усады. 
Кулан менен кулжаньщ 
Марал менен бугыньщ 
Узатпай алдын тосады. 
Кел жагалай отырган 
Кеккутан мен карабай 
Квтершп ушканша 
Белшен кия басады. 
( “Крвыланды батыр").
«к
Кику салып цузга ушкан, ' 
Куздан суык музга ушкан, 
Муздан биж бултка ушкан 
Бултган бийс квкке ушкан 
Карулы кыран юм еда?
(Т.Жароков).
237

Осылардыд кдй-кдйсысы да окырманды 6ip rypjii ешк- «
•ripin, туйдектеле, еселене келетш екпшшен ертш екетш бара ]
жатады. Градацияньщ муншалык,кызык, эсерл1 елендеп сект- ;
fli прозалык, шыгармаларга да езгеше рен, бередь М.Эуезов ]
ез эпопеясьщда дамытудьщ дол осы кдсиетш бшл кодданган: ?
Акдюкмда туган елец, елец мен ен, сан сапалы жырлар 
xemipmin 
жаггшлып, еуендеп толкып, тарап жатты. Алуан сырлы жаца сез Арканьщ 
крцыр желшдей жай жылжып, йрак, кец жайылып тарады. Бул атырап, 
бул сахара бурын еспмеген сарын есть Еасырлар бойы жумбакхай унсв 
I 
суракпен мел шиш, мулгш турган далага жел канатымен жырдай жауап I 
ccTi: И п желдей... Жыл жетерш бшдарстш кектем жел!ндей есп... 
Акшокыда туган елец мен ен жатталып, 
Kemipinin, 
еуендеп толкып Ера- 
лыга жетп. Акдюкыда туган елец, елец мен ен жаттальш, еуенге крсыльш, 
кец атырапкд тарап жатты. Даланыц крцыр желшдей, жай соккан сама- 
лындай луп 
in
-толкып, тобыкгы жайлауларын тугел шарпып 
erri. 
Сырт- 
тагы Керейге, ойдаш Уакка, Аркадагы Крракесекке, Куандыккд да кетп. 
Аягез, Тарбагатай, Алтай, Наймандарына да жетш жатты 
("Абай жолы ").
К,азак, поэзиясында к,олдану сипаттарына карап 
градацияны, шартты турдс, профессор Ысмайыловтын, 
улггсшен еюге белуге болар едь Bipi — туйдектету:
Адам ол — кайгьфымпаз, куанымпаз,
Жюркешмпаз, суйймпаз, уанымпаз.
Дариядай шалкымпаз, шаттанымпаз.
Керкспмпаз, тасымпаз, суалымпаз.
( С.Мукрнов).
Eidmiiici — баяулайгу:
Эм жабыктым, ем жалыххьш,
Суйеу болар кэй жшт,
Кециден кеткен сон тыным?
Эм суйщщм, вм туншдам,
YneMi неткен умет,
G
tkch
соц бар жаксы жылым?
(Лермонтов
— 
Абай).
Ал мына шумак,та осыньщ exeyi де — туйдектеу де, 
баяулату да бар:
Сок, жшт! Сок) Сок жшт! Кушнда тарт!
Лапылдат! Жандыр! Кущцр! Кумарт! Кумарт!
Безщцет! Сарнат! Зардат!.. Уздиспрхш!
Керек жок! Лактыр epi! Кдокарт! К^гскдрт!
(/.Жансугфов).
238

Жалац тур куаламай, ер шш мен шршше парасатга 
сыр уялата, кур боскд алабуртпай, терец 

жүктеу/скачать 12,37 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: