Жакыпбек Алтаев, Аманжол Ңасабек философия тарихы
8 III тарау. Ортағасырлың философия
жүктеу/скачать 20,78 Mb. Pdf көрінісі
|
Философия тарихы Ж Алтай, Қасабек А. 3
| 9 8
III тарау. Ортағасырлың философия Ибн Хаддун үшін маңызды рөл ойнайтын қоғамның экономикалық қүрылы- мына нақтырақ тоқталайық. Қоғамның дамуында діни жэне этикалық нормалар бірінші дәрежелі рөл атқарады деп санайды ол, дэл осылар сәтті қоғамның теоретикалық іргетасы болып саналады; экономикалық өркендеу бұл жағынан алып қарағанда жай ғана «қондырма». Адамдардың қажетгіліктері табиғи жэ не жасанды болуы мүмкін; қоғамның экономикалық жетістігі этика мен эконо- миканың арасындағы тепе-теңдік қаншалықты сәтті ұсталынып тұрғандығьгна байланысты. Ислам құқығы қандай да бір тағамньщ табиғи-жасанды дэрежесін анықтауға мүмкіндік береді. Сонымен, сауда жасау барысында сатып алушы мен сатушының арасында өзара ризашылық қарым-қатынас болуы өте қажет. Ибн Халдун бойын- ша, тауарды адамнан экономикалық кұрылым алшақтатпайды, керісінше, жағым- сыз эдеттер мен құштарлық алшақтатады. Сонымен бірге адам шексіз қалаулар мен құштарлықтарға ие; ал оның қабілеті шектеулі: Кейде мұндай шектен тыс сұраулар заңсыз жолмен пайда табуға итермелейді. Ибн Халдунның тамақтанудың қабілеттері туралы айтқандарына толығырақ тоқталайық. Біріншіден, бұл - егін шаруашыльпъі. Егін шаруашылығының ішін- дегі басты, ең ежелгі жэне табиғи тіршілік ету қабілетіне жақын түрі - далалық егіншілік. Егіншіліктің басқа түрлері күрделі. Қалада осы егін шаруашылығы- мен айналысатындар жоқтың қасы. Пайдасы да жоғары емес немесе олар ере- же бойынша, жоғары салыққа іліккен. Соған қарамастан егін шаруашылығымен айналысатындар, әсіресе қиын еңбек жағдайы мен жоғарғы салық, олар - өздері- нің «’асабияттарын» жоғалтып алгысы келетіндер. Дегенмен де уақыт өте келе олардың мүліктері бағасы жағынан өсуі мүмкін жэне олар белгілі бір байлық иесі бола алады. Тұтастай алғанда, ибн Халдун егін шаруашылығының маңызды рө- лін атап көрсетеді, сонымен қоса оған жаңаша көрінетін қоғам экономиканың бұл секторын бағаламады, тіпті саналы түрде ауыл тұрғындарының өмірін күшті емес салықтар мен жерді тартып any секілді әрекеттерімен қиындатты. Сондықтан ауыл тұрғындары өздерінің өнімдерін қала турғындарына өте төмен бағада сатуға мэжбүр болды. Қол өнер өндірісі де - қоғамның байлығы мен өркениеггілігінің көрінісі. Дэл осы қол өнер адамдарға егін шаруашылығына беріліп кетпеулеріне мүмкіндік бе- реді. Қол өнерінің адамдарға пайда экелу дэрежесі мен өркениеттің дамуымен сэйкес келетін дэрежелері эртүрлі үш түрге бөлінеді: Біріншіден, тігіншілік, қасапшылық, ұсташы және темір ісі секілді жұмыстар. Бұл - қарапайым да, табиғи жэне ең қажетті қол өнер ісі. Екіншіден, қағаз өндірісі, терілерді қайта жөндеу, музыка жэне поэзия, бұдан адамның өте нэзік қабілеті қанағаттанады, яғни білім алу, өнермен, саясатпен айналысу арқылы. Үшіншіден, бұл - іскери адамдар. Күн көрудің басқа түріне, нақтырак айтсақ, сауда-саттыққа, ибн Халдунның қарым-қатынасы онша жақсы емес, өйткені онда құмарлықтың белгісі бар. Сату- шы өз пайдасын ойлайды да, арамдыққа баруы мүмкін жэне бағаны асыра сіл- теп көтеріп айтуы да әбден мүмкін. Алайда шариғат, сауданың адамдарға тигізер пайдасының бар екендігін біліп және саудагердің интеллектісін жэне бейімділі- |