Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

49
дүрб
i
н
i
ң
көру
алаңына
(
10-
сурет
, 
ə
) 
бер
i
лед
i. 
Дүрб
i
н
i
ң
нысаналау
біліг
i
н
(
ось
) 
горизонталь
жағдайға
дəл
келт
i
ру
эвациялық
винтпен
(2) 
орындалады
, 
ол
деңгейдің
шетк
i 
кеск
i
ндер
i
н
сəйкестенд
i
руден
тұрады
. 
Цилиндрл
i
к
деңгейд
i
ң
қақпақпен
жабылған
төрт
түзету
винттер
i 
болады
.
Нивелирмен
жұмыс
істеу
үшін
ұзындығы
3 
метр
, 
сантиметрлік
бөліктері
бар
геодезиялық
рейка
болуы
қажет
. 
Рейканың
екі
жағы
(
қара
жəне
қызыл
) 
болады
. 
Бөліктер
санын
рейканың
қара
жағында
төменгі
жағы
нөлден
бастап
, 
ал
қызыл
жағында
еркін
саннан
ба
-
стап
санайды
. 
Екі
жақты
рейканы
қолдану
түсірілім
жұмысының
дəлділігін
жоғарылатады
. 
Нивелирлік
 
бағыт
 
жасау
 
тəртібі
. 
Нивелирлеу
бағытты
екі
нүктенің
бір
-
бірімен
қашықтығын
байланыстырады
, 
осындай
бағыт
ұзындығы
бірнеше
километрге
тең
болуы
мүмкін
.
Студенттерге
дала
практикасында
жергілікті
жер
профилін
жа
-
сау
мақсатында
нивелирлеу
бағытын
салу
ұсынылады
. 
Жұмыстың
басында
жергілікті
жердегі
бастапқы
бағыт
нүктесі
қойылады
. 
Жер
-
ге
қазық
қағып
, 
нивелирлік
бағыт
қатарын
таңдап
алу
қажет
.
Жұмыс
кезінде
əрбір
станцияда
өлшеулер
жүргізіледі
, 
нəтижелер
дала
журналына
жазылады
.
Станциядағы
жұмыстар
аяқталғаннан
кейін
, 
рейка
жəне
құралдарды
орнынан
алмай
тұрып
, 
қара
жəне
қызыл
жақтағы
артқы
жəне
алдыңғы
рейкалардың
орта
жіп
бойынша
алынған
мəндерін
анықтап
, 
арасындағы
айырмашылықты
дəлдік
ретінде
есептеп
, 
оны
журналға
жазып
қою
керек
.
Станция
бойынша
бағыт
ұзындығы
рейка
арасындағы
екі
арақашықтықтың
қосындысымен
есептеледі
. 
Рейкаға
дейінгі
арақашықтық
жоғарғы
жəне
төменгі
қашықтық
жіптері
бойынша
алынған
айырмашылықты
100 
метрге
көбейткенге
тең
. 
Нəтижесін
метрге
айналдыру
керек
.
Түсірілім
нəтижесі
бойынша
көлденең
қима
(
профиль
) 
түсіруге
болады
(
11-
сурет
). 
Жергілікті
 
жерде
 
бағдарлау
 
əдістері
. 
Картада
жəне
аэрофототүсірілімде
географиялық
объектілердің
салыстырмалы
ор
-
нын
анықтауда
, 
көкжиек
жақтарын
білу
керек
. 
Қоршаған
ортадағы
обьектілерді
есте
сақтау
жəне
үйге
апаратын
жолды
білу
– 
мұның
бəрі
бағытталу
ұғымына
жатады
.

50
11-
сурет
.
 
Нивелирлеу
 
нəтижесі
 
бойынша
 
профиль
 
түсіру
 
Бағытталуда
көкжиек
жақтарының
салыстырмалы
бағытын
компас
, 
карта
, 
аэрофототүсірілім
, 
табиғи
зат
, 
күн
жəне
шоқжұлдыз
бойынша
білу
маңызды
. 
Оңтүстік
орнын
күн
бойынша
тал
түс
анықтайды
. 
Бұл
анықтау
күзде
, 
көктемде
, 
қыста
өте
дəл
болып
табылады
, 
ал
жазда
ол
25
0
қателікпен
анықталады
, 
себебі
күн
горизонттан
жоғары
орналасады
.
Бағытты
Темірқазық
жұлдызы
бойынша
анықтау
дəл
болады
. 
Ол
үшін
Үлкен
Аю
шоқжұлдызының
ең
шеттегі
екі
жұлдызының
арасындағы
бес
теңаралықты
қашықтықты
алу
керек
.
Орманда
жергілікті
жер
заттарына
бағытталуда
оларды
кешенді
пайдалану
керек
. 
Ағаш
қабығының
солтүстік
жағы
қалың
, 
қынамен
жабылған
, 
жондарда
жəне
үлкен
тастарда
қына
солтүстік
жақта
өседі
. 
Құмырсқа
илеуінің
солтүстік
жағы
оңтүстікке
қарағанда
тік
болып
келеді
.
Жергілікті
жерде
бір
жерден
екінші
жерге
адаспай
бару
үшін
бағыттарды
маршрут
бойынша
жазып
алу
немесе
есте
сақтау
ке
-
рек
. 
Жергілікті
жерде
кері
жолды
еркін
табуға
мүмкіндік
беретін
белгілерді
– 
тастарды
, 
бұтақтарды
тастап
кетіп
отыру
қажет
болады
. 
Картаның
рамкасы
батыс
немесе
шығыс
жағы
маңына
компас
штрихтарын
0 
ден
180
0
етіп
орналастырып
, 
картаға
бағдар
жасауға
болады
. 
Компас
стрелкасы
(
тілі
) 
магниттік
ауытқу
шамасын
өз
белгісімен
көрсетуі
керек
. 
Кез
 
келген
 
картографиялық
 
туындының
 
өзі
 
басқа
 
ғылым
 
сала
-
лары
 
үшін
 
картографиялық
 
дереккөз
 
қызметін
 
атқарып
, 
оларды
 
түрлі
 
дəрежедегі
 
ақпараттармен
 
қаитамасыз
 
ете
 
алады
.
Картаға
 
сипаттама
 
беру
 
жоспары
: 
1. 
Картаның
атауы
, 
мазмұны
, 
шыққан
жылы
мен
орны
, 
баспасы
;
2. 
Картаның
математикалық
негізі
: 
бас
масштаб
, 
картографиялық
проекция
түрі
, 
сызықтық
жəне
нүктелік
нөлдік
бұрмалануы
;

51
3. 
Элементтер
бойынша
карта
мазмұны
: 
жер
бедері
,
су
, 
топырақ
-
өсімдік
жамылғысы
, 
елді
мекендер
, 
жол
қатынасы
түрлері
жəне
т
.
б
.
4. 
Карта
көркемделуінің
шрифт
ерекшелігі
: 
түсі
, 
сипаты
, 
мөлшері
;
5. 
Картаның
көмекші
көркемделуі
: 
масштаб
, 
легенда
, 
статистикалық
мəліметтер
, 
диаграмма
жəне
т
.
б
.
6. 
Картаның
картографиялық
тор
жиілігі
: 
сыртқы
жəне
ішкі
рам
-
ка
, 
орта
меридан
туралы
мəлімет
жəне
т
.
б
.
7. 
Картаның
қолданылатын
орны
мен
маңызы
туралы
қорытынды
жасау
Тарау
. 
бойынша
 
қайталау
 
сұрақтары
:
1. 
Карталар
сипаттарына
қарай
қалай
жіктеледі
?
2. 
Картаның
басты
элементтеріне
не
жатады
?
3. 
Танымдық
үлгі
ретінде
картаның
қандай
басты
қасиеттерін
білесіңдер
?
4. 
Пайдалану
жолына
қарай
карталар
қалай
жіктеледі
?
5. 
Атластар
пайдалану
жолына
, 
форматына
қарай
неше
топқа
бөлінеді
?
6. 
Тақырыптық
карталарда
қандай
белгілер
жүйесі
қолданылады
?
7. 
Сызықтық
белгілер
дегеніміз
не
?
8. 
Изосызықтардың
қандай
түрлері
бар
?
9. 
Сапалық
жəне
сандық
түс
дегеніміз
не
?
10. 
Нүктелік
тəсілдер
не
үшін
қажет
?
11. 
Ареалдар
мен
қозғалыс
белгілерінің
қандай
түрлері
бар
?
12. 
Картограмма
мен
картодиограмманың
айырмашылығы
неде
?
13. 
Картадағы
жазулардың
басты
қызметі
неде
?
14. 
Картадағы
жазулар
қалай
жіктеледі
?
15. 
Картадағы
жазуларды
зерттеумен
қандай
ғылым
айналыса
-
ды
?
16. 
Картадағы
атаулар
мазмұндық
сипатына
қарай
қалай
жіктеледі
?
17. 
Жер
бетін
планға
түсіру
үшін
қандай
əдіс
-
тəсілдер
қолданылады
?
18.
Буссольдық
түсірілім
дегеніміз
не
?
19. 
Буссольмен
жұмыс
істеудің
жолдарын
атаңдар
?
20. 
Нивелирлеу
дегеніміз
не
?
21. 
Нивелирлеуде
қандай
аспаптар
қолданылады
?

52
22. 
Нивелирлік
бағыт
жасаудың
қандай
тəртібі
бар
?
23. 
Жергілікті
жерде
бағдарлау
үшін
қандай
əдістер
қолданылады
?

53
2-
ТАРАУ
. 
ҒАРЫШ
 
ƏЛЕМІ
 
ЖƏНЕ
 
КҮН
 
ЖҮЙЕСІ
2.1 
Ғарыш
 
əлемінің
 
құрамы
 
мен
 
құрылымы
Ғарыш
əлемі
дегеніміз
– 
байқауға
мүмкіндігіміз
бар
бізді
ай
-
нала
қоршап
тұрған
материалық
əлем
. 
Ол
уақыт
пен
кеңістік
ара
-
сында
шексіздікте
орналасқан
. 
Өйткені
оның
шекарасы
мен
оны
құрайтын
аспан
денелерінің
жиынтығы
ғылымдағы
жаңалықтардың
нəтижесіне
қарай
нақты
уақыт
кезеңіне
сəйкес
өзгеріп
отырады
. 
Бүгінгі
таңда
ғарыш
əлемінің
ұлғаюы
туралы
теориялар
ба
-
сым
, 
яғни
ғарыш
əлемі
үдемелі
дамуда
деген
тұжырымдар
көптеп
айтылуда
. 
Ондағы
материалдық
денелер
галактика
, 
метагалакти
-
ка
, 
жұлдыздар
, 
ғаламшарлар
, 
олардың
серіктері
, 
астероид
, 
комета
жəне
т
.
б
. 
түрінде
жинақталған
. 
Көзге
көрінетін
массаның
98%-
ы
жұлдыздарда
жинақталған
. 
Ғарыштағы
денелер
əртүрлі
деңгейдегі
күрделі
жүйелерді
құрайды
. 
Жер
ғаламшары
өзінің
табиғи
серігі
Аймен
бірге
біртұтас
жүйені
құрайды
. 
Ол
одан
да
күрделі
Күн
жүйесі
құрамына
кіреді
. 
Күн
жүйесі
өзінің
8 
ғаламшары
 
(
соңғы
мəліметтер
бойынша
Плутон
ғаламшар
деп
саналмайды
) 
жəне
оның
серіктері
, 
астероид
, 
коме
-
та
, 
метеорларымен
бірге
Галактика
жүйесіне
кіреді
. 
Ал
Галактика
шоғырлары
метагалактикаға
, 
яғни
ғарыш
əлемінің
тек
арнаулы
аспаптар
көмегімен
көрінетін
бөлігіне
кіреді
.
Ғарыш
əлемінің
қазіргі
есептеулері
бойынша
диаметрі
100 
млн
жарық
жылына
тең
. 
Оның
жасы
13-18 
млрд
жыл
шамасында
, 
құрамына
10
22
тең
жұлдыздар
жүйесі
кіреді
. 
Ғарыш
əлеміндегі
қашықтықтар

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: