Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

82
Койпер
белдеуін
құрайтын
аса
маңызды
аспан
денесі
– 
Плу
-
тон
. 
Плутонды
1930 
жылы
18 
ақпанда
америка
астрономы
Клайд
 
Томбо
 
ашқан
болатын
. 
Ертеректе
Күн
жүйесі
ғаламшары
қатарына
жатқызылып
жүрген
Плутон
2006 
жылы
24 
тамызда
өткен
Халықаралық
 
астрономиялық
 
қоғамның
қорытындысы
бойын
-
ша
«
шағын
ғаламшар
», 
яғни
астероид
категориясына
өзгертілді
. 
Плутонның
диаметрі
2324 
км
, 
тасты
заттар
мен
мұздан
тұрады
. 
Плу
-
тон
орбитасы
созылыңқы
болып
келеді
. 
Плутон
атмосферасы
өте
сирек
, 
азот
, 
метан
жəне
аргоннан
құралған
. 
Оның
беткі
бөлігіндегі
ауаның
орташа
температурасы
– 
240
0
С
дейін
жетеді
.
1978 
жылы
түсірілген
суреттерде
Плутон
сопақша
, 
жұмыртқаға
ұқсас
пішінді
болып
көрінген
. 
Бұл
ғалымдардың
пікірінше
оның
табиғи
серігі
Харонның
тарту
ықпалының
əсері
болуы
мүмкін
. 
Ха
-
рон
мен
Плутонның
өз
білігі
мен
орбиталық
айналу
периодтары
өте
ұқсас
болып
келеді
, 
сондықтан
олар
Жер
– 
Ай
жүйесі
тəрізді
бір
-
біріне
бір
жарты
шарымен
бұрыла
орналасады
. 
Харонның
Плутон
-
нан
қашықтықтығы
20 000 
км
жетеді
. 
Бұдан
басқа
Плутон
орбитасы
айналасында
тағы
екі
серік
анықталған
. 
Олар
– 
Никта
 
жəне
 
Гидра
 
деп
аталады
. 
Плутонның
Күн
жүйесіндегі
ең
үлкен
астероид
атануға
толық
мүмкіндігі
бар
.
Койпер
белдеуінен
тыс
орналасқан
əлем
кеңістігін
Оорт
 
бұлттары
 
деп
атауды
1930 
жылы
эстон
астрономы
Эрнст
 
Эпик
 
ұсынған
болатын
.
 
Кейіннен
бұл
жорамалды
голланд
астроно
-
мы
Ян
 
Оорт
теориялық
тұрғыдан
негіздеп
берді
. 
Алайда
, 
Оорт
бұлттарының
бар
екендігі
нақтыланған
жоқ
, 
өйткені
ол
өте
сирек
, 
көзге
анық
шалына
бермейді
. 
Алайда
, 
оның
бар
екендігі
жанама
фактілер
мен
ғылыми
дəйектемелерге
негізделеді
.
Өзінің
аумағы
жөнінен
Оорт
бұлттары
Койпер
белдеуінен
мыңдаған
есе
артық
. 
Оның
сыртқы
шекарасының
Күннен
қашықтығы
50 000-100 000 
астрономиялық
бірлікке
дейін
жетеді
. 
Бұл
шекара
Күн
жүйесінің
ең
шегі
деп
саналады
, 
одан
əрі
шексіз
жұлдызды
əлем
кеңістігі
басталады
.
Оорт
бұлттарын
құрайтын
аспан
денелерін
ғалымдар
сулы
, 
аммиакты
жəне
метанды
мұздықтардан
тұрады
жəне
кометалар
жиынтығынан
құралған
деп
пайымдайды
.
Кометалар
 – 
(
грек
тілінде
, 
kometes
– 
құйрықты
жұлдыз
деген
мағына
береді
) 
Күн
жүйесіндегі
созылыңқы
эллипсоид
, 
тіпті
, 
па
-
рабола
тəрізді
орбита
бойымен
айнала
қозғалатын
шағын
аспан

83
денелері
. 
Кометалардың
массасы
жер
массасынынан
миллиард
есе
кіші
болып
келеді
.
Кометалар
денесі
шағын
ядро
мен
оны
қоршай
орналасқан
ақшыл
тұманды
қабықтан
тұрады
. 
Бірнеше
км
ғана
жететін
ядро
ай
-
наласында
көлденең
қимасы
80 000 
км
дейін
жететін
тұмандықтар
болуы
мүмкін
. 
Тұмандықтар
газ
булары
əсерімен
өзара
кіріккен
қатты
бөлшектер
мен
жентек
тастардан
тұрады
. 
Олардың
ауқымы
жиі
өзгеріп
отырады
. 
Ядро
мен
тұмандықтар
комета
басын
құрайды
. 
Күнге
жақындаған
кезде
комета
тұмандығын
құрайтын
заттар
жарқыраған
жолақтарға
айналады
.
Кометалар
құйрығы
Күнге
қарама
қарсы
бағытта
созыла
ор
-
наласады
, 
нақты
пішіні
болмайды
, 
олар
мөлдір
, 
түрлі
газдар
мен
тозаңдардың
жиынтығынан
құралады
. 
Комета
құйрығының
ұзындығы
түрліше
болып
келеді
, 240 
млн
км
дейін
жетеді
. 
Комета
басы
мен
құйрығының
бір
-
бірінен
ажырап
қалатын
жағдайлары
да
байқалған
. 
28-
сурет
.
 
Комета
 
көрінісі
Комета
құйрығының
үш
түрі
: 
Күннен
тік
бағытталған
, 
түзу
жəне
жіңішке
; 
Күннен
аздап
бұрыс
бағытталған
, 
жалпақ
жəне
аздап
қисық
пішінді
; 
Күннен
қатты
бұрыс
бағытталған
, 
қысқа
түрлері
бар
(
28-
сурет
).
Кометалар
ядросы
Күнге
4-5 
астрономиялық
бірлік
қашықтықта
жақындаған
кезде
ғана
көзге
анық
көріне
бастайды
. 
Ағылшын
ғалымы
Галлей'>Эдмунд
 
Галлей
 
кометалардың
Күнді
айнала
қозғалатынын
, 

84
сондықтан
Жерге
тұрақты
түрде
белгілі
бір
уақыттарда
жақындайтынын
анықтады
. 
Галлей
 
кометасы
 
əрбір
76 
жылда
Жерге
жақындап
келіп
, 
көзге
анық
көрінеді
. 
Оның
ең
соңғы
анық
көрінуі
1986 
жылы
болған
, 
ал
Галлейдің
келесі
Жерге
жақындауы
2061 
жылы
жүзеге
асады
.
Кометалардың
Күнді
айнала
қозғалу
периоды
бірнеше
жылдан
бірнеше
ондаған
жылдарға
созылады
. 
Күнге
жақын
орналасқан
сай
-
ын
айналу
жылдамдығы
артады
, 
ал
қашықтаған
сайын
жылдамдық
баяулай
береді
. 
Кометалардың
жалпы
саны
бірнеше
жүздеген
миллиардқа
дейін
жетеді
, 
алайда
, 
олардың
азғана
бөлігін
ғана
Жерден
бақылауға
мүмкіндік
бар
.
Күн
жүйесінің
галамшар
аралық
кеңістіктерінде
басым
түрде
су
-
тек
атомдарынан
құралған
, 
тығыздығы
төмен
заттардың
жиынтығы
бар
екені
анықталды
. 
Олардың
жалпы
массасы
өте
аз
, 
олардың
үлесі
Жер
массасының
екі
триллиондық
бөлігіне
сəйкес
келеді
. 
1960 
жылдары
Кеңес
Одағы
ұшырған
ғарыш
аппараттары
Күн
жүйесінің
кейбір
бөлігінде
тозаңды
бұлттардың
шоғырланған
аудан
-
дарын
анықтаған
. 
Олардың
жинақталған
аудандарының
ұзындық
қашықтығы
3-5 
млн
км
созылады
. 
Жер
ғаламшары
орбита
бойымен
қозғалу
барысында
осы
де
-
нелермен
соқтығысады
. 
Ондай
құбылысты
күнделікті
өмірде
«
жұлдыз
ағу
» 
деп
атайды
. 
Бұл
аспан
денелерін
метеор
деп
(
грек
тілінде
, 
meteora 
– 
аспан
құбылысы
деген
мағына
береді
), 
яғни
аспан
денелерінің
Жер
атмосферасымен
жанасу
кезіндегі
үйкеліс
күші
əсерінен
жану
процесін
атайды
. 
Жану
процесі
кезінде
қызыл
-
сары
, 
жасыл
, 
күлгін
түсті
жарықтар
байқалады
. 
Жарық
түсі
ғалымдар
тұжырымы
бойында
метеорлардың
химиялық
құрамына
емес
, 
олардың
жылдамдығына
байланысты
бо
-
лады
. 
Бұл
ғарыш
денелері
атмосфераға
келіп
кіргеннен
кейін
36 000-
252 000 
км
/
сағат
жылдамдық
аралығында
қозғалады
. 
Өте
ашық
жарықпен
жанатын
метеорлар
– 

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: