Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

85
4-
кесте
. 
Метеорлық
 
ағындардың
 
жиі
 
пайда
 
болу
 
аймақтары
Пайда
 
болу
 
уақыты
Шоқжұлдыздар
 
аттары
Байқалатын
 
жарты
 
шарлар
Қаңтар
айында
Квадрат
тəрізділер
(
Волопас
)
Солтүстік
Сəуір
айында
Лира
тəрізділер
(
Лира
)
Солтүстік
Мамыр
айында
Эта
Акварида
(
Суқұйғыш
)
Оңтүстік
Шілде
-
Тамыз
айларында
Персей
тəрізділер
(
Персей
)
Солтүстік
Қазан
айында
Орион
тəрізділер
(
Орион
)
Екі
жарты
шарда
да
Қараша
айында
Леонид
тəрізділер
(
Арыстан
)
Екі
жарты
шарда
да
Желтоқсан
айында
Геминид
тəрізділер
(
Егіздер
)
Екі
жарты
шарда
да
Күн
сайын
Жердің
бетіне
10 
миллиардқа
дейін
метеорлар
бағытталады
. 
Олардың
атмосфера
арқылы
жанып
өтуі
кезінде
өте
көп
мөлшерде
кинетикалық
энергия
бөлінеді
. 
Осы
қуатты
энер
-
гия
ұсақ
денелерді
майда
тозаңдарға
дейін
дейін
бөлшектейді
. 
Метеорлық
денелердің
жерге
келіп
жеткен
бөліктері
метеориттер
 
деп
аталады
(
29-
сурет
).
Метеориттер
құрамына
қарай
үш
үлкен
топқа
бөлінеді
: 
олар
темірлі
, 
тасты
, 
темірлі
-
тасты
деп
аталады
. 
Темірлі
метеориттердің
құрамы
91%-
ы
–
темірден
, 8,5%-
ы
– 
никельден
, 
0,6%-
ы
– 
кобальттан
; 
тасты
метеориттердің
құрамы
36%-
ы
– 
оттегінен
, 26%-
ы
– 
темірден
, 18%-
ы
– 
кремнийден
, 14%-
ы
– 
магний
-
ден
құралады
.
29-
сурет
.
 
Метеориттердің
 
Жер
 
бетіне
 
құлауы

86
Жыл
сайын
Жер
бетіне
34-40 
млн
тонна
метеорит
заттары
құлап
түседі
. 
Олардың
құлап
түскен
жерлерінде
диаметрі
бірнеше
кило
-
метрге
жететін
кратерлер
жүйесі
қалыптасады
. 
Бүгінгі
таңда
Жер
шарында
170 
метеорит
кратерлері
анықталған
(
5-
кесте
). 
5-
кесте
. 
Жер
 
шарындағы
 
ең
 
ірі
 
метеориттік
 
кратерлер
№
Кратер
 
атауы
Орналасқан
 
жері
 
Абсолюттік
 
жасы
Диаметрі
, 
км
 
есебімен
1
Фредофорт
Оңт
. 
Африка
Респ
. <2 
млрд
жыл
300
2
Садбери
Канада
1,85 
млрд
жыл
250
3
Чиксулуб
Мексика
65 
млн
жыл
170
4
Маникуаган
Канада
214 
млн
жыл
100
5
Попигай
Ресей
(
Таймыр
)
35 
млн
жыл
100
6
Акрамен
Аустралия
450 
млн
жыл
90
7
Чесапик
шығ
-
ғы АҚШ
35,5 
млн
жыл
90
8
Пучеж
-
Катунки Ресей
(
Волга
бойы
) 175 
млн
жыл
80
9
Мороквенг
Оңт
. 
Африка
Респ
. 145 
млн
жыл
70
10
Кара
Ресей
(
Орал
)
73 
млн
жыл
65
Геолог
ғалымдардың
тау
жыныстары
құрамын
зерттеу
бары
-
сында
, 
бұдан
шамамен
65 
млн
жыл
бұрын
, 
жердегі
динозаврлар
мен
басқа
да
ежелгі
жануарлардың
жойылып
кетуіне
осындай
аспан
денелерінің
құлауы
себепші
болған
. 
Өйткені
осы
жануарлар
қалдықтары
табылған
сол
дəуірдің
тау
жыныстары
құрамынан
Жер
-
де
өте
сирек
кездесетін
, 
керісінше
метеориттер
құрамындағы
жиі
кездесетін
иридий
 
металының
мол
қорын
анықтаған
. 
1990 
жылы
осындай
Чиксулуб
 
кратері
Мексика
жеріндегі
Юкатан
түбегінен
табылған
, 
ол
кейінгі
дəуірлердің
жыныстарымен
жабылған
. 
Өте
қуатты
жарылыс
күші
1 
млрд
тонна
тротил
эквивалентіне
жақын
болған
. 
Метеориттің
құлауы
кезінде
100 
трлн
тонна
тау
жыныста
-
ры
бірнеше
километр
биікке
көтеріліп
, 
жер
бетіне
қайта
құлаған
. 
Апатты
жер
сілкіну
, 
цунами
, 
алапат
өрттер
орын
алған
. 
Метеориттің
негізгі
бөлігі
Мексика
шығанағы
табанында
жатуы
мүмкін
, 
өйткені
ғалымдар
осы
жарылыс
əсерінен
шығанақ
табанының
қалыптасу
мүмкіндігін
жоққа
шығармайды
.
Шоқжұлдыздар
 
жүйесі
 –
ғарыш
əлеміндегі
Күн
жүйесі
тəрізді
аспан
денелерінің
жиынтығы
болып
табылады
. 
Бүгінгі
таңда
Жерден
65-
тен
192 
астрономиялық
бірлікке
дейінгі
қашықтықта
орналасқан
30-
дан
астам
жұлдызды
-
ғаламшарлық
жүйелер
мен
88 
шоқжұлдыздар
жүйесінің
бар
екені
ғылымға
белгілі
болып
отыр
.

87
Жұлдызды
-
ғаламшарлық
жүйелерге
сандық
нөмір
белгіленіп
, 
латын
тіліндегі
аттар
беріледі
. 
Ал
шоқжұлдыздар
жүйелеріне
кейбір
заттар
мен
ежелгі
мифологиялық
персонаждардың
есімдері
берілген
(
30-
сурет
).
Шоқжұлдыздар
жүйесіндегі
əрбір
жұлдыздың
ғарыш
əлеміндегі
орналасуы
біркелкі
емес
. 
Сондықтан
да
олардан
шығатын
жарықтың
Жер
бетіне
жету
ұзақтығы
да
түрліше
болып
келеді
. 
Жарық
шығару
ерекшелігіне
қарай
жұлдыздар
жарық
 
жұлдыздар
 
жəне
 
көмескі
 
жұлдыздар
 
деп
ажыратылады
. 
30-
сурет
.
 
Аспан
 
əлеміндегі
 
шоқжұлдыздар
Жетіқарақшы
шоқжұлдызындағы
Темірқазық
 
осындай
жарық
жұлдыздар
қатарына
жатады
жəне
аспан
кеңістігінде
тұрақты
солтүстік
бағытты
көрсетеді
. 
Күн
де
осындай
жарық
жұлдыздар
қатарына
жатады
. 
Аспан
əлеміндегі
ең
жарық
жұлдыз
– 
UW Cma-
ның
 
– 
жарық
шашуы
Күнмен
салыстырғанда
860 000 
есе
артық
. 
Алайда
, 
ол
өте
қашықта
орналасқандықтан
, 
оның
жылуы
Жер
бетіне
жете
алмайды
, 
тек
жарық
қана
шығарады
.
ХХІ
 
ғасырдың
 
бас
 
кезеңінде
 
Ғарыш
 
əлемін
 
құрайтын
 
аспан
 
денелері
 
туралы
 
осындай
 
құнды
 
ғылыми
 
мəліметтер
 
жинақталған
. 
Əсіресе
 
ғылым
 
мен
 
техниканың
 
соңғы
 
заманауи
 
жетістіктерін
 
пайдалану
 
нəтижесінде
 
бізден
 
тыс
 
жатқан
 
тылсым
 
əлем
 
жұмбақтарын
 
шешуге
 
біртіндеп
 
жақындау
 
жолындамыз
. 
Бұл
 
ақпараттар
 
Жер
 
ғаламшарының
 
қалыптасуы
 
мен
 
даму
 
заңдылықтарынын
 
тереңірек
 
ұғынып
, 
осынау
 
шетсіз
-
шексіз
 
Ғарыш
 
əлеміндегі
 
шағын
 
ғана
 
аспан
 
денесі
 
болып
 
табылатын
 
ғаламшарымыздың
 
болашақта
 
одан
 
əрі
 
де
 
Күн
 
жүйесіндегі
 
орнының
 
сақталу
 
заңдылығын
 
түсінуге
 
көмегі
 
болады
 
деген
 
сенімдеміз
.

88
2.7. 
Ғарыш
 
кеңістігін
 
зерттеу
 
əдістері
Жер
ғаламшары
– 
ғарыштық
(
грек
тілінде
, 
kosmos – 
əлем
, 
ғарыш
деген
мағына
береді
) 
дене
болып
табылады
. 
Сондықтан
да
оның
ғарыш
кеңістігіндегі
орнын
, 
қалыптасу
жəне
даму
заңдылықтарын
білудің
маңызы
өте
зор
. 
Ғарыш
кеңістігі
туралы
ең
алғашқы
ғылыми
деректер
телескоп
құралының
жасалуы
жəне
оның
жетілдірілуімен
тығыз
байланысты
(
31-
сурет
). 
Ғарыш
кеңістігіндегі
денелерді
ғылыми
тұрғыдан
зерттеу
космо
-
навтика
 
ғылымының
қалыптасуынан
бастау
алады
. 
Космонавтика
ғылымының
негізін
салған
орыс
ғалымы
Кон
-
стантин
 
Эдуардович
 
Циолковский
 
(1857-1935 
ж
.) 
болды
. 
Ол
ХІХ
жəне
ХХ
ғасырлар
тоғысында
реактивті
қозғалыстардың
табиғатын
ашып
, 
ғарыш
аппараттарын
ұшырудың
теориялық
негіздемесін
жа
-
сады
.
Циолковскийдің
ой
-
тұжырымдарын
жүзеге
асыруда
орыс
ғалымы

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: