Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

93
5. 
Ұлы
географиялық
ашылулар
кезіндегі
саяхаттар
Жердің
шар
тəрізді
екендігі
бірнеше
рет
дəлелденді
;
6. 
Бүгінгі
таңда
Жердің
шар
тəрізді
пішіні
ғарыштан
түсірілген
фотосуреттер
арқылы
толығымен
дəлелденді
.
Жер
өзінің
табиғи
серігі
Аймен
бірге
Жер
 – 
Ай
 
қосарлы
ғаламшар
жүйесін
құрап
, 
Күн
айналасындағы
орбита
бойымен
үнемі
қозғалыста
жүреді
. 
Жер
мен
Күн
арасындағы
қашықтық
жыл
ішінде
өзгеріп
отырады
: 
перигелий
 
нүктесінде
 – 
(
грек
тілінде
, 
peri 
– 
жақында
, 
маңында
, 
helios
– 
Күн
деген
мағына
береді
), 147 117 000 
км
, 
ал
афелий
нүктесінде
– (
грек
тілінде
, 
apo 
– 
алыста
, 
helios
– 
Күн
деген
мағынаны
білдіреді
) 152 083 000 
км
қашықтықта
орналасады
. 
Астрономиялық
өлшем
бірлігі
ретінде
149 598 000 
км
тең
Жердің
орташа
орбита
қашықтығы
алынады
. 
Бұл
өлшем
халықаралық
келісім
бойынша
астрономиялық
 
бірлік
(
а
.
б
.) 
деп
аталатыны
баршамызға
белгілі
. 
Жердің
орбита
бойымен
жылдамдығы
29,765 
км
/
с
, 
ал
айналу
пе
-
риоды
365,26 
орташа
күн
тəулігіне
тең
. 
Осы
уақыт
астрономиялық
 
жыл
 
деп
атайды
. 
Жердің
орбита
бойымен
жылдамдығы
Жердің
Күннен
қашықтығына
байланысты
болады
. 
Жер
перигелийде
болған
кезде
(2 
қаңтар
) 
оның
орбита
бойымен
жылдамдығы
артады
, 
сондықтан
Солтүстік
жарты
шардағы
қыс
маусымы
Оңтүстік
жарты
шардағы
қыс
маусымымен
салыстырғанда
қысқа
болып
келеді
. 
Жер
өз
білігі
бойымен
орбита
жазықтығына
23
о
45’ 
бұрыш
жасай
орналасады
, 
оның
айналу
периоды
23 
сағат
56 
минут
4 
секундқа
тең
. 
Жер
шар
пішінді
, 
нақтырақ
айтсақ
, 
өз
білігі
бойымен
айналу
кезінде
екі
полюс
маңынан
сығылып
, 
сопақша
пішінге
 
айнала
-
ды
. 
Бұл
ерекшелікті
кеңес
ғалым
-
астрономы
Ф
. 
Н
. 
Красовский
анықтап
, 
Жердің
экваторлық
жəне
полюстік
радиусы
арасындағы
айырмашылықты
есептеп
шығарды
, 
оның
экваторлық
радиу
-
сы
полярлық
радиустан
21,4 
км
артық
, 
осындай
полюс
маңында
сығылған
шар
– 
сфероид
 
немесе
 
эллипсоид
 
деп
аталады
. 
Шын
мəнінде
жердің
нақты
пішіні
айналасы
тегіс
болып
келетін
элипсоид
емес
, 
жер
бетіндегі
ірі
тау
жоталары
мен
мұхит
қазан
шұңқырларымен
қоса
алғанда
геоидқа
 
(«
жерге
ұқсас
» 
деген
мағына
береді
) 
ұқсайды
. 
Бұл
ұғымды
1873 
жылы
неміс
физигі
И
. 
Листинг
 
ұсынған
болатын
.
Геоид
дегеніміз
– 
Жер
бетінің
кез
келген
нүктесінде
ауырлық
күшінің
ықпалы
байқалмаған
жағдайдағы
(
толысу
жəне
қайту
, 
толқын
, 
ағыс
болмаған
жағдайда
) 
орта
деңгейімен
өтетін
сызық
(
34-
сурет
).

94
34-
сурет
.
 
Жердің
 
теңдескен
 
беткі
 
бөлігі
 – 
геоид
Жер
қойнауындағы
массаның
таралуын
нақты
анықтау
мүмкіндігі
болмағандықтан
, 
геоид
беті
математикалық
есептеуге
қолайсыз
. 
Сондықтан
Жердің
нақты
пішініне
жақын
математикалық
өлшемдер
анықталып
, 
ол
өлшемдер
географиялық
карталар
жасауда
кеңінен
қолданылады
. 
Əдетте
геодезиялық
жəне
картографиялық
жұмыстар
үшін
Ф
. 
Н
. 
Красовский
 
эллипсоиды
қолданылады
. 
Бұл
өлшем
бойынша
экваторлық
радиус
6378,2 
км
, 
полярлық
радиус
6356,8 
км
, 
мериди
-
ан
ұзындығы
40008,5 
км
, 
экватордың
ұзындығы
40075,7 
км
, 
Жер
бетінің
жалпы
ауданы
– 510 
млн
км
2
тең
.
Жердің
өзіне
тəн
гравитациялық
, 
магниттік
жəне
жылу
аймақтары
бар
. 
Гравитациялық
аймақ
Жердің
массасымен
анықталады
. 
Гравитациялық
потенциалдың
ең
жоғары
өлшемі
вер
-
тикалды
бағытта
100 
км
тереңдікте
байқалады
. 
Магниттік
аймақ
Жердің
орталығындағы
ядроның
құрамында
темір
болуымен
тығыз
байланысты
. 
Жердегі
жылу
аймақтарының
қалыптасуы
ішкі
жылу
көздерінің
болуымен
анықталады
. 
Жердің
орталық
бөлігінде
температура
5000°
С
, 
қысым
3,6·10
11 
атмосфераға
, 
ал
заттардың
тығыздығы
12,5·10
3
г
/
см
3
дейін
жетеді
.
Жердің
өз
тобындағы
ғаламшарлардан
басты
ерекшелігі
оның
су
, 
ауа
жəне
тіршілік
қабықтарының
болуы
. 
Осы
қабықтардың
ұзақ
геологиялық
уақыт
аралығындағы
өзара
əрекеттесуі
мен
байланысы
нəтижесінде
Жердің
біртұтас
географиялық
қабығының
қалыптасуы
мен
дамуы
– 
Жер
ғаламшарының
ең
басты
ерекшеліктерінің
бірі
бо
-
лып
саналады
. 

95
Жер
бетіндегі
атмосфера
қабаты
мен
ондағы
қысымның
сақталуы
судың
сұйық
күйде
сақталуын
, 
яғни
түгелімен
буланып
кетуіне
мүмкіндік
бермейді
. 
Судың
бір
күйден
екінші
күйге
ауысуы
, 
энер
-
гия
мен
зат
алмасу
құбылыстарының
жүруі
географиялық
қабық
құрамындағы
барлық
компоненттер
арасындағы
сапалық
жəне
сандық
өзгерістердің
жүруіне
себепші
болады
. 
Жердің
атмосфера
қабаты
жердегі
тіршілікті
ғарыштан
келетін
электр
-
магниттік
сəулелерден
қорғаушы
болса
, 
дүниежүзілік
мұхит
сулары
жылуды
сақтаушы
– 
конденсатор
қызметін
атқарады
. 
Жер
 
ғаламшарының
 
шығу
 
тегі
 
– 
Күн
мен
Күн
жүйесінің
қалыптасуын
түсіндіретін
гипотезалармен
тығыз
байланысты
. 
Ежелгі
ғаламшардың
бөлшектенуі
нəтижесінде
өте
көп
мөлшерде
, 
диаметрі
бірнеше
километрге
жететін
қатты
кесектердің
(
планете
-
зималь
) 
бір
-
біріне
соқтығысуы
нəтижесінде
біртіндеп
 
жинақталуы
(
аккреция
–
ұлғаю
, 
жентектелу
деген
мағына
береді
) 
Жердің
жеке
аспан
денесі
болып
қалыптасуына
негіз
болған
. 
В
. 
Е
. 
Хаинның
 
пікірі
бойынша
(1994 
ж
.) 
Жер
ғаламшарының
алғашқы
қалыптасу
кезеңдері
мынадай
стадиядан
өтуі
мүмкін
:
1. 
Құрамында
ауыр
заттар
мен
метелл
қоспалары
бар
ірі
кесектердің
жылдам
аккрециялануы
;
2. 
Аккреция
процесі
əсерінен
балқыған
массаның
біртіндеп
ядро
мен
мантияға
жіктелуі
;
3. 
Неғұрлым
жеңіл
заттар
мен
тез
балқитын
элементтер
жоғары
көтеріліп
, 
біртіндеп
салқындап
, 
литосфера
мен
жер
қыртысын
қалыптастыруы
ықтимал
. 
Бұл
пікірді
академик
А
. 
П
. 
Виноградов
 
пен
жапондық
ғалымдар
да
қолдайды
.
3.2. 

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: