Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

172
Адамның
жер
бедеріне
əсері
туралы
ХІХ
ғасырда
Г
. 
Марштың
«
Жердің
адам
əрекетінен
өзгеруі
» 
атты
еңбегінде
алғаш
рет
жазылған
. 1911-1913 
жылдары
А
. 
С
. 
Козменко
адам
əрекетінен
денудациялық
процестердің
күшеюін
көрсете
отырып
, 
ол
жергілікті
жердің
антропогендік
картасын
құрастырған
.
Антропогендік
əрекеттер
, 
атап
айтсақ
инженерлік
құрылыс
салу
, 
ауылшаруашылық
, 
гидротехникалық
жəне
тау
-
кен
игеру
барысындағы
өндіріс
қажеттіліктері
жəне
т
.
б
. 
жер
қыртысының
əр
аймақтарында
белгілі
бір
ізін
қалдырады
. 
Мұндай
аймақтарды
ғылыми
тұрғыда
В
. 
И
. 
Вернадский
(1944 
ж
) 
техносфера
немесе
ноосфера
дап
атаған
(
85-
сурет
). 
85-
сурет
. 
Техногендік
 
жолмен
 
пайда
 
болған
 
кратер
Антропогендік
əрекеттердің
нəтижесінде
қалыптасқан
жер
бедері
пішіндері
олардың
жер
бетінде
алуан
түрлі
көрініс
беруі
жəне
өндірістік
шаруашылыққа
тигізетін
əсерлері
антропогендік
жер
бедерінің
жіктемесін
жасауда
көптеген
қиыншылықтар
тудырады
. 
С
. 
С
. 
Черноморецтің
мəліметтері
бойынша
антропогендік
жер
бедерінің
30-
дан
астам
жіктемелері
бар
. 
Олардың
негізінде
қарапайым
морфологиялық
пішіндерден
бастап
, 
əртүрлі
өнеркəсіптік
салаларға
тигізетін
əсерлерге
дейін
жəне
геоэкологиялық
тұрғыдан
жіктеудің
əртүрлі
принциптері
алынған
.
Антропогендік
жер
бедері
пішіндерін
жіктеу
жəне
антропогендік
əрекеттер
туралы
С
. 
С
. 
Черноморецтің
зерттеулерінің
мəліметтері
бойынша
ең
алғашқы
жіктеме
жұмыстарын
1949 
ж
. 
В
. 
Г
. 
Бондарчук
жасаған
. 
Ол
антропогендік
жер
бедері
пішіндерін
:
1. 
Ауылшаруашылық
; 
2. 
Ирригациялық
(
суландыру
); 
3. 
Тау
-
кен
өнеркəсіптік
; 
4. 
Қорғаныс
мақсатындағы
жер
бедері
пішіндері
деп
жіктеген
.

173
Қазіргі
кезде
жіктеме
жұмыстарын
көптеген
зерттеушілер
кешенді
түрде
жүргізіп
, 
басқа
да
ұғымдарды
қолдана
отырып
, 
оны
əрі
қарай
дамытуда
. 
Бірақ
осы
уақытқа
дейін
антропогендік
жəне
техногендік
 
морфогенез
деген
екі
ұғым
синоним
ретінде
бірдей
қолданылуда
. 
Техноморфологиялық
 
аудандастыру
негізінде
соңғы
кездерде
«
антропогендік
география
», «
антропогендік
ландшафттану
» 
жəне
«
антропогендік
геоморфология
» 
түсініктері
пайда
болды
. 
Олар
геоморфологиялық
ортаға
адам
əрекетінің
əсер
етуімен
түсіндіріледі
. 
Бұл
əрекеттер
жер
бедері
құрылысына
, 
оның
дамуына
жəне
тұрақтылығына
əсер
етеді
. 
Антропогендік
геоморфология
адамның
шаруашылық
əрекетінен
қалыптасқан
немесе
өзгерген
жер
бедері
пішіндерін
зерттеумен
айналысады
. 
Сонымен
қатар
табиғи
ортадағы
процестер
мен
құбылыстардың
өзара
əрекеті
жəне
олардың
жер
бедерінің
өзгерісіне
ықпалы
, 
олардың
табиғи
орта
экологиясына
тигізетін
əсерін
анықтаумен
ай
-
налысады
. 
Сондықтан
да
геоморфологияның
жаңа
ғылыми
-
қолданбалы
бағыты
мен
экология
ғылымның
бір
бөлімі
ретінде
экологиялық
 
геоморфология
ғылымы
қарқынды
дамуда
. 
Бұл
ғылым
саласы
жер
бедері
мен
қазіргі
бедер
құрушы
процестердің
рөлін
, 
қазіргі
мор
-
фогенезге
шаруашылық
əрекеттің
əсері
артуынан
табиғи
ортадағы
оның
маңызды
бөліктерінің
өзгеруін
зерттейді
.
Əрекеттерді
жер
бедеріне
əсер
ету
дəрежесіне
қарай
– 
алғашқы
 
жəне
екінші
 
реттік
 
деп
бөледі
. 
Осы
тұжырымдамалар
негізінде
қазіргі
жер
бедері
төмендегідей
типтерге
ажыратылады
:
І
 
Өзгеріске
 
ұшырамаған
 
табиғи
 
жер
 
бедері
1. 
Техноплагендік
жолмен
жасалған
жер
бедері
:
а
) 
гипергипсометриялық
(
аккумуляциялық
жағажай
, 
селден
қорғау
бөгендері
, 
құмды
конусты
төбелер
жəне
т
.
б
.);
ə
) 
гипогипсометриялық
(
су
бөгендерінің
абразиялық
, 
термоабразиялық
жағалары
, 
пайдалы
қазбалар
өндіру
кезінде
пайда
болған
атыздар
, 
жыралар
).
2. 
Техногендік
жолмен
өзгерген
жер
бедері
:
а
) 
гипергипсометриялық
(
өзендердің
жағалары
мен
арнасын
қолдан
бекіту
, 
ойыс
табандарын
қолдан
толтыру
);
ə
) 
гипогипсометриялық
(
өзен
арналарын
қолдан
кеңейту
жəне
тереңдету
, 
грунт
жолдарын
қалыңдату
);

174
б
) 
аралас
гипсометриялық
(
ауылшаруашылық
жер
телімдерінің
беткі
бөлігін
өңдеу
);
в
) 
инвариантты
гипсометриялық
(
жер
бедерін
техникалық
жол
-
мен
мелиорациялау
).
3. 
Техногендік
жолмен
жасалынған
жер
бедері
:
а
) 
гипергипсометриялық
(
дамба
, 
террикон
, 
асфальт
жəне
бетон
жолдар
, 
жасанды
аралдар
);
ə
) 
гипогипсометриялық
(
карьер
, 
шахта
, 
катакомба
, 
антропогендік
террасалар
, 
окоптар
жəне
т
.
б
.);
б
) 
аралас
гипсометриялық
(
магистральды
құбырлар
, 
қолдан
тегістелген
беткейлер
жəне
т
.
б
.).
ІІ
 
Жер
 
бедеріне
 
жақындатылған
 
морфоқұрылымдар
Рельефоидтар
:
а
) 
гипергипсометриялық
(
монументті
құрылыстар
, 
энергетикалық
жəне
гидротехникалық
құрылғылар
, 
жол
-
көлік
құрылыстары
, 
жерүсті
жəне
суасты
инженерлік
құрылғылар
);
ə
) 
гипогипсометриялық
(
тоннель
, 
бункер
, 
өткел
жəне
т
.
б
.).
2. 
Рельефидтер
:
а
) 
гипергипсометриялық
(
көлік
түрлері
, 
цистерна
, 
бұрғылау
мұнаралары
, 
өзен
жəне
теңіз
кемелері
жəне
т
.
б
.). 
Жер
бедеріне
адамзаттың
екінші
реттік
техникалық
(
техноплагендік
) 
əрекеті
табиғаттағы
тепе
-
теңдіктің
сақталуына
өзіндік
кері
ықпалын
тигізуде
. 
Жайылымдық
мал
шаруашылығын
өркендету
, 
егін
егетін
жер
үлесін
көбейту
сияқты
əрекеттер
эрозия
мен
дефляция
процесінің
қарқын
алуына
себепші
болып
отыр
. 
Пайдалы
қазбалар
өндіру
, 
жерасты
құрылыстарын
салу
грунттың
опырылуы
мен
төмен
түсіне
ықпал
етуде
, 
Калифорния
мен
Мехико
жерінде
грунт
9 
м
, 
Токиода
7 
м
, 
Мəскеуде
1 
м
төмен
түскен
.
Су
бөгендерін
салу
жағалаулардың
жылына
5-15 
м
, 
ал
Ресейдегі
Братск
су
бөгенінде
4,5 
жылда
750 
м
төмен
түсуіне
ықпал
еткен
. 
Ғалымдардың
есептеуі
бойынша
табиғи
ортадағы
кері
өзгерістердің
40%-
ға
жуығы
ядролық
сынақтардың
үлесіне
тиесілі
.
Жалпы
жер
бедерінің
антропогендік
өзгерістерге
ұшырау
дəрежесін
анықтауда
, 
оның
сыртқы
əсерлерге
төзімділік
дəрежесі
есепке
алынуы
тиіс
.

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: