Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

160
Мұздықтардың
қоректенуі
оның
бетіне
қар
түрінде
түсетін
атмосфералық
жауын
-
шашын
есебінен
, 
жел
арқылы
айдап
алып
кел
-
ген
жəне
тау
баурайларынан
құлаған
қардан
, 
сонымен
қатар
мұздың
үстіндегі
ауа
құрамындағы
булардың
суға
айналуынан
жүзеге
асады
.
Судың
қатты
фазасының
, 
яғни
қардың
, 
фирнның
, 
мұздың
балан
-
сы
жағдайларына
қарай
мұздықтың
өзі
аккумуляция
жəне
абляция
зонасына
бөлінеді
. 
Мұздық
массасының
еру
жəне
булану
арқылы
кемуі
абляция
 
деп
аталады
. 
Абляция
мұздықтың
шеткі
бөліктеріндегі
қалыңдықтың
жұқаруына
əкеліп
соғады
. 
Абляцияның
қарқындылығы
ауа
температурасына
тікелей
бай
-
ланысты
. 
Температураның
ауытқуымен
қатар
абляция
да
ауытқып
тұрады
. 
Сондықтан
мұздықтың
алдыңғы
жиегі
тұрақты
орнында
қалмай
өзгеріп
тұрады
. 
Оның
сəл
ғана
алға
қозғалуы
мен
артқа
шегінуі
осциляция
 
деп
аталады
. 
Мұздықтардың
жамылғы
 
мұздықтар
не
-
месе
материктік
 
мұздықтар
жəне
таулық
 
мұздықтар
 
деп
ажы
-
ратылады
. 
Таулық
мұздықтар
көбінесе
, 
биік
тау
беткейлерінде
жəне
аңғарлардың
бастауында
таралады
. 
Жамылғы
мұздықтар
миллиондаған
шаршы
километр
аумақтар
-
ды
алып
жатады
жəне
үсті
тегіс
немесе
күмбезді
болып
келеді
. 
Мұндағы
мұздар
мұздықтың
ортасынан
шетке
қарай
жылжиды
. 
Қазіргі
кезде
жер
шарында
екі
материктік
жамылғы
мұздықтар
ау
-
даны
бар
. 
Олар
Гренландия
аралы
мен
Антарктида
материгінің
мұз
жамылғылары
. 
Мұндай
мұздықтардың
өздеріне
тəн
ерекшеліктерінің
бірі
– 
олардың
кең
байтақ
көлемі
жəне
орасан
зор
қалың
болуы
. 
Мұздық
жамылғысының
ең
жоғарғы
қалындығы
оның
орталық
бөлігіне
сəйкес
келеді
. 
Ал
жиектерінде
мұздықтың
қалыңдығы
кемиді
, 
сөйтіп
бұл
аймақтардың
астынан
тасты
іргетас
көрінеді
. 
Мұндай
жерлерді
Антарктидада
оазис
(
шұраттар
) 
деп
атайды
. 
Егер
мұндай
тасты
сілемдер
мұздықтың
бетінде
оқшауланып
шығып
тұрса
, 
оларды
ну
-
натака
 
деп
атайды
.
Мұздықтардың
келесі
даму
сатысы
аңғарлық
мұздықтардың
қалыптасуына
ұласады
. 
Мұздықтардың
қазу
жəне
бұзу
əрекеті
эк
-
зарация
 
(
латын
тілінде
, 
exaratio
– 
жырту
деген
мағына
береді
) 
деп
аталады
. 
Экзарация
əрекетінің
нəтижесінде
шатқал
немесе
аңғар
бойымен
төмен
жылжыған
мұздық
олардың
көлденең
қимасын
кеңейтіп
астау
тəріздес
аңғарға
айналдырады
. 
Мұндай
мұздық
аңғарды
трог
 
(
неміс
тілінде
, 
trog
– 
астау
де
-
ген
мағына
береді
) 
деп
атайды
. 
Трогты
аңғарлардың
ұзына
бойғы

161
кескіні
біркелкі
емес
, 
ойлы
-
қырлы
, 
бедерлі
болып
келеді
. 
Мұздық
жер
бедерінің
ерекше
пішіндеріне
: 
оза
, 
кама
, 
друмлиндер
мен
зан
-
дрлы
жазықтар
жатады
. 
Оза
мұздық
шөгінлі
жыныстар
– 
мореналардың
жинақталуынан
түзілетін
, 
жіңішке
, 
бірақ
ұзын
əрі
иректелген
бұйраттар
тізбегінен
құралады
. 
Мұздық
кері
шегінген
сайын
озалар
бір
-
біріне
жалғасып
өсе
береді
. 
Ұзындығы
бірнеше
км
, 
көлденең
қимасы
бірнеше
жүздеген
м
, 
ал
биіктігі
ондаған
м
аспайды
. 
Озалар
мұз
денудациясы
басым
болған
аймақтарда
таралған
. 
Кама
 
(
неміс
тілінде
,
 
к
ama
– 
қырқа
деген
мағына
береді
) – 
биіктігі
2-5 
метрден
30 
метрге
дейін
жететін
, 
кейде
одан
да
асатын
, 
флювиогляциалдық
шөгінділерден
тұратын
төбелер
. 
Олар
мұз
акку
-
муляциясы
басым
болған
аймақтарда
тараған
. 
Бұл
төбелердің
көрінісі
конус
тəрізді
жұмыр
күмбезге
ұқсайды
. 
Төбешіктердің
беткейлері
əдетте
15°-
қа
дейін
кейде
одан
да
тіктеу
болады
. 
Қалыптасу
тегі
жағынан
камалар
озаларға
жақын
, 
бірақ
олар
мұздық
ішіндегі
жəне
оның
астындағы
тасқындардың
кеңейген
орнында
пайда
болады
. 
Друмлиндер
(
ирланд
тілінде
, 
dramlin
– 
төбе
деген
мағына
береді
) 
бір
жүз
метрден
2-3 
км
дейін
жететін
ассиметриялы
жал
тəрізді
созылған
дөңдерден
тұрады
. 
Олардың
көлденең
қимасы
100-200 
метрден
2-3 
км
-
ге
дейін
, 
биіктігі
5 
метрден
45 
метрге
дейін
жетеді
. 
Друмлиндер
мұздықтың
жылжу
бағытына
қарай
орналаса
-
ды
. 
Олардың
мұздық
қозғалатын
жаққа
қараған
беткейлері
де
қарсы
беткейлері
де
құламалы
тік
болуы
мүмкін
. 
Друмлиндер
мореналар
-
дан
құралады
. 
Зандрлы
 
жазықтар
(
неміс
тілінде
, 
zandr – 
құм
деген
мағына
береді
) – 
негізгі
моренаның
сырт
жағындағы
құм
, 
қиыршық
тас
, 
малтатас
үйіндісінен
қалыптасқан
кең
аумақты
жазықтар
. 
Мұздық
кең
ойпатты
алаптарға
жеткен
кезде
еріген
су
емін
-
еркін
жайылып
көптеген
арналарға
бөлініп
кетеді
. 
Сол
кезде
сумен
ағып
келген
үгінділер
біртіндеп
шөге
бастайды
. 
Алдымен
соңғы
моренаның
жиегіндегі
ірі
кесектер
– 
малтатас
, 
қиыршық
тастар
əрі
қарай
құмдар
, 
одан
əрі
судың
ағыны
əбден
басылғанда
, 
ұсақ
құмдар
, 
құмайт
, 
лай
жыныстар
шөгеді
. 
Мұздық
-
экзарациялық
процесс
, 
əсіресе
, 
биік
таулы
аймақтарда
қарқынды
жүреді
. 
Олардың
ең
көп
таралған
түрлері
– 
каралар
 
мен
цирктер
. 
Каралар
дегеніміз
тау
-
аңғарлық
мұздықтар
негізінде
қалыптасқан
фирндік
алаптар
. 
Олардың
одан
əрі
дамуы
мен
өзгеруі
, 
яғни
қарқынды
мұздық
үгілу
процесі
– 
нивация
деп
аталады
. 
Осы

162
əрекеттер
негізінде
караның
аумағы
ұлғайып
, 
ол
тұғыр
тəрізді
пішінге
ие
болады
, 
оны
үш
жағынан
биік
құзды
жартастар
қоршай
орналасады
. 
Олардың
мұздықпен
өңделген
үшкір
шыңдарын
кар
-
линг
 
деп
атайды
(
78-
сурет
). 
78-
сурет
.
 
Мұздықпен
 
өңделген
 
Хан
 
тəңірінің
 
үшкір
 
шыңы
Каралар
бір
-
бірімен
жалғасу
арқылы
біртіндеп
цирктер
-
ге
 
айналады
. 
Каралардың
аумағының
өсуі
оларды
бөліп
жатқан
жоталардың
нивальдық
денудация
əсерінен
тегістелуіне
себепші
болады
. 
Олар
қар
сызығынан
жоғары
орналасқан
, 
төбесі
тегістелген
жоталарды
– 
эвиплендерді
 
қалыптастырады
. 
Алайда
, 
олардың
түзілуі
ұзақ
геологиялық
уақытқа
созылады
, 
өйткені
олардың
қалыптасуы
тұрақты
климаттық
жағдай
мен
жай
жүретін
тербелмелі
қозғалыстарға
тəуелді
болады
. 
Биік
таулардағы
əртүрлі
биіктіктегі
каралардың
түзілуінен
каралық
 
баспалдақ
 
деп
аталатын
пішіндер
қалыптасады
. 
Олардың
қалыптасуы
тек
қазіргі
тау
-
аңғарлық
мұз
басумен
шектелмейді
, 
олар
төрттік
дəуірдегі
мұз
басу
əрекетінен
басталған
. 
Олардың
ең
биік
бөліктері
ғана
жаңадан
пайда
болған
каралар
, 
ал
ертеректе
түзілген
каралардың
басым
көпшілігі
каралық
көлдер
табаны
мен
альпі
шалғыны
белдеуіне
айналған
.

163
Мұздық
-
экзарациялық
пішіндермен
қатар
бұл
аталған
аймақ
-
тарда
перигляциольдық
 
процестер
 
де
қарқынды
жүрген
. 
Ондай
аудандарда
суық
əрі
ызғырық
жел
əсерінен
қалыптасқан
ежелгі
 
материктік
 
дюналар
 
тізбектері
кездеседі
, 
олар
биіктігі
10-15 
м
, 
ұзындығы
бірнеше
км
-
ге
жететін
доға
тəрізді
жалдар
түрінде
бола
-
ды
.
Көпжылдық
тоң
таралған
аудандарда
(
Солтүстік
Америка
мен
Ресей
жерінде
) 
жүретін
əрекеттер
жиынтығын
криогендік
 
процес
-
тер
 
деп
атайды
. 
Тоңдық
əрекеттер
жүретін
аудандар
маусымдық
 
жəне
көпжылдық
 
тоң
қабаттарына
ажыратылады
. 
Тоң
қабаттары
қалыптасуына
қарай
эпигенетикалық
 
жəне
сингенетикалық
 
деп
бөлінеді
. 
Эпигенетикалық
тоң
қабаттары
шөгінді
жыныстар
жинақталып
біткен
соң
тоңдануға
ұшыраса
, 
ал
сингенетикалық
тоң
қабаттарында
тоңдану
процесі
шөгінді
жыныстардың
жиналуымен
қатар
жүреді
.
Тоңды
аудандардағы
ең
жиі
кездесетін
құрылымдар
– 

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: