Ill тарау. Метрология негіздері 241 екі топқа бөлінеді. Бірінші топқа өлшеу кезінде немесе нәтижелер-
ді өңдегенде жіберілген қателіктер, сонымен қатар есептеу кезінде
жуықтау және ықшамдаудың әсерінен болатын қателіктер жатады.
Ал екінші топқа өлшенетін нысанның иделданган модельге сай
келмеуінен болатын қателіктер жатады.
Көптеген жагдайларда жіберілген кателіктер өте аз болып, еле-
меуге болады, бірақ оларды өте дэл өлшемдер кезінде бағалап, есеп-
ке алып немесе түзетулер енгізу керек болады.
Нақты өлшеу нысанын қате идеализациялау салдарынан бола
тын эдістемелік қателікті цилиндрлік бөлшек диаметрінің өлшеу
мысалында қарастыруға болады.
Өлшеу жагдайларының өзгеруінен туындайтын өлшеу қателіктері - өлшеу жағдайының өлшемдерінің белгіленген
мәннен ауытқу салдарынан болатын өлшеудің жүйелі қателігі.
Яғни, бұл эсер ететін шамаларды (температура, атмосфералық
қысым, ауа ылғылдылығы, магнит өрісті кернеулік, діріл және
т.б.) ескермегенде пайда болады.
Эсер ететін нақты шама - өлшенетін шаманың өлшеміне
(немесе) және өлшеу қателіктері. Субъективті қателікті жеке
қателік немесе айырмашылық деп атайды.
Субъективті қателіктер санау қателіктері жэне өлшеу құралдары
мен өлшеу нысанына манипуляция жасау қателіктерінен тұрады.
Өлшеу кезінде құрылғыларды сәйкестендіру, нольге келтіру
мен түзету, өлшеу қүралы мен өлшеу нысанын орналастыру жэне
т.б. манипуляция амалдары кезінде қателіктер пайда болады.
Сынау
қателіктері
«нұсқағыш-шкала»
секілді
өлшеу
ақпаратын беретін өлшеу қүралдарын қолданған кезде пайда бо
лады. Нүсқағыш белгіленулердің арасында орналасқан жағдайда
дөңгелектеу немесе көзбен байқап, шамамен бөлік үлесін интер-
полирлец арқылы жасайды.
Шкала мен нүсқауыш жазықтағы сай келмеген жағдайда опе
ратор қарау бағыты тура болмауы кезіндегі параллакстың әсерінен
қателіктің аз болуы үшін нүсқауыш пен шкаланы жақындату
әдістері қолданылады (арнайы көзілдіріктер, оптикалық мандай-
таққыштар, құралдар шкаласының астына айна орналастыру және
т.б.).
16
