Ағылшындық  лорд-канцлер  Бэкон  Фрэнсис  (1561-1626  жж.)

шынайы  әлем  туралы  ғылым.  Маркс  және  Энгельс  бойынша,  Бэкон 
«ағылшын  материализімі  және  барлық  қазіргі  эсперименттік»  ғылым  атасы 
болып  табылыды.  Бэкон  танымда  бірінші  орында  тәжірбиелі,  тәжірбиелі, 
табиғи  ғылым  болуы  тиіс  деп  ойлаған.  Ақылдың  міндеттеріне  осы 
деректердің  ӛңдеуі,  систематизацияландыру  және  мәселелердің  кӛрінісін 
табу жатады. 
«Ғылымның  Ұлы  қалпына  келуі»  «Жаңа  Органон»  трактаты, 
«Жаңа  Атлантида»  жобасында,  ӛзінің  философиялық  тұжырымдамасының 
мәнін ол, тәжірибе және танымның индуктивті таным тәжірбиесіне сүйенген. 
Бірақ тиянақты білім алу үшін,осы тәсілді кең кӛлемде пайдалану жеткіліксіз. 
Осыған  керісінше  рационалды  тәсілді  қолдану  да  жеткіліксіз.  Ақиқат 
ортасында болады. Барлығына түсінікті мысалды қолданып, Бэкон мынандай 
айқындамасын анықтайды: Эмпириктер құмырсқаларға ұқсас, олар тек қана 
жинап, жинағанын қолданады; рационалистер ӛрмекшілерге ұқсас, ӛз-ӛзінен 
мата  жасаушылар.  Ортаңғы  тәсіл  араларға  ұқсас:  ол  ӛзі  жабдықтарды 
шығарады,  бірақ  ӛз  қалауымен  ӛзгертеді.  «осы  айтылғандардан  философия 
негізі  ажыратылмайды»  деп  тұжырымдайды.  Ӛзін  ол  араға  жатқызады,  екі 
әдісті де түсініп,жақсы қолданады, яғни «Ғылым-күші» деген. 
Ӛзінің  басты  еңбегінде,  барлық  ӛмірінің  ісі  –  ғылымды  ұлы  қалпына 
келтіру  жобасында  –  Бэкон  философияны  шынайы  әлем  ғылымы  сияқты 
анықтайды, зерттеу мәселесі «объективті шынайы сезім болуы тиіс».Сезімнің 
танымы  тәжірибе  мен  эксперимент  ол  ойластырған  бастапқы  пункті  «жаңа 
индуктивті  тәсіл»  оның  негізінде,  қадағалау,анализ,  салыстыру  және 
тәжірбие. Бұл-«шынайы индукция, интерпритацияға жол ашады». 
Бэконның айтуы бойынша,Түсінген адам бӛгеттермен кездеседі. Бұл  – 
ескі  теориялар  және  идолдар  (елестер).  Идолдар  туралы  ілімде  Бэкон 
мысалдардың тӛрт түрін атап ӛткен: 
«Рудың елестері» барлық адамдарға бейімді, себебі біз дүние-мүліктің 
табиғатына  деген  ӛзінің  меншікті  табиғатын  арластырамыз.  Бұның  бәріне 
себеп табиғи себептер (парасаттың деңгейі, ӛмірлік тәжірибе). 
«Үңгір  елестері»  адасулар  жеке  факторлар  кесірінен  (тәрбиенің 
шығындары, кӛрсоқыр табынушылық беделге және пікірлерге). 
«Сауда  елестері»  адамның  жалған  кӛріністері  солардың  кесірінен 
сӛздің  немесе  ақпараттың  жалған  берілуі  (олар  қате  телефон  номері, 
нарықтық алып қашпа сӛздерге ұқсас). 
«Театр  елестері» жалған  қағиданың  және оқу-жаттығулардың  сенімді 
қабылдау ықпалының нәтижесі.  
Бэкон рудың және үңгірдің идолдарын «тумыстан» (олар – табиғи және 
жеке ақылдың адамгершіліктік сипатының салдары) деп есептеген, нарықтың 
және театрдың идолдары – иемденген, әлеуметтік факторлардың кесірі. 
«Елестер»  (адасулар)  Бэкон  танымға  араласатын  қазбалағыш  идеялар 
деп есептеген. Оларды қолданбауға болады және қолданбау керек. Осы үшін 
тиянақты білім алу әдісі арналған. 
Ғылымның  жаңа  уақытының  басында  (қазіргі  оның  түсінігінде)  әлі 
жүзеге  аспаған  ««Ғылымның  Ұлы  қалпына  келуі»  жобасымен  жұмыс 

істеп, Бэконнан кіші және оның замандасы франциялық энциклопедист Дени 
Дидро,  әртүрлі  ғылыми  бӛлімдерді  ӛңдеуді  армандады,  жеке  ғылым, 
танымның әмбебап тәсілін қолдана отырып (индукцияны), тиянақты білімнің 
әртүрлі  қисынында  қолдану  үшін  болады  және  бұл  оның  қолынан  келді: 
индуктивті  әдіс  қазіргі  ғылымның  негізіне  енді.  Оның  кӛмегімен  400  жыл 
бойы (жаңа классикалық емес деңгейге дейін) жаңа ғылыми табыстарға қол 
жетті. 
Бұл жобада Бэкон адами ақылдан бӛлек, жад, қиял және ақыл сияқты. 
ӛзінің  жеке  классификациялық  ғылымын  кӛрсетті.  Тарихи  ғылымдар 
естелікке  сәйкес  келеді  қиялға  –  поэзия,  ақылға  –  философия.  Филасофия- 
адам,  табиғат  және  Құдай  туралы  ғылым.  Философияның  үш  элементін  әр 
адам  әр  түрлі  түсінеді,  сезімнің  пайымының  және  тәжірибенің  кӛмегіне; 
Құдай  арқылы  табиғатты;  ӛзін-рефлекция  арқылы  (ойлардың  ӛз-ӛзіне 
байланысы) деп кӛрсетеді.  
 
7.2. Метафизикалық онтология: субстанция мәселелері (Декарт, 
Спиноза, Лейбниц тағы басқалары) 
 
Декарт  Рене  (1596-1650  жж.)  «жаңа  философияның»  бастаушылардың 
бірі, рационализмді бастаушы, Голландиялық ғылым академиясының негізін 
қалаушы.  Бэконға  қарағанда,  «тәжірбие  мен  қадағалауға  қарағанда,  ол  ақыл 
мен ӛзін-ӛзін тануға кӛп кӛңіл аударған». Басты ақылдың идеиясын танымда 
қалыптастыруы  осы  жұмыстарда  берілген  «ақылды  басқару  ережелері», 
«алғашқы  философия  танымдары»,  «философия  бастамасы»,  «әдіс  туралы 
пайым». 
Алғашқы  маңызды  мәселелердің  бірі  –  тиянақты  ғылымның  қисын 
мәселесінің  шешімін  ізденуге  кіріскен.  Бэкон  тәрізді,  зат  байланыстарының 
шынайы кейіпін алу үшін танымның әмбебап тәсілін ізденуге кіріседі, Ӛзінің 
ізбасарына  қарағанда,  Декарт  ғылымның  басты  бастауы  ой  мен  ұғым, 
тумыстан ақылға тән (идеяның тумыстан қағидасы ) деп ойлаған. Ол қазіргі 
рационализм бастаушысы, «ақиқатқа негізделген» әдісі дұрыс деп шешкен. 
Тиянақты ғылымды ізденумен айналысып, ойларды басқару керек, заң 
тармақтарымен (дұрыс шешім қабылдауға, пайдасыз ойлардан аулақ болуға, 
ақырын-ақырын білімнің дәрежесін кӛбейтуге, шынайы ақиқат танымына қол 
жеткізуге кӛмектеседі ). 
Декарттың ойлау тәсілдері тӛмендегідей: 
- ештеңені шынайы қабылдамау (барлығына күдіктен); 
- зерттеудегі мәселелердің шешімі табылмағанша бӛлімдерге бӛлу; 
- ой шындыққа ақырындап туындау қажет, сатылай, оңайдан қиынға; 
- зерттеу тармақтарын толық орындау, ештеңені ұмытып кетпеу үшін. 
«Бәрінен  күдіктену  керек»  тезисі  әдіснама  танымының  бастапқы 
сатысы  болып  табылады.  Ол  үшін  күмән  деп,  мақсат  емес,  ғылыми 
алғышарттардың  тәсілдерінен  құтылу  және  тиянақты  тексерілген, 
беделділерге дәйектелген, бірақ ақиқатқа қолданудеп есептеген. 

Осы әдіснамалық тәсілді қолдану қажет деп Декарт ойлаған, «алғашқы 
дәйектерді  анықтау»  (субстанция),  шынайы  зерттеу  бастамасын  анықтау 
үшін  керек.  Бэкон  үшін  мысалға  мынандай  алғашқы  дәйектері  «сезімдердің 
шынайлылығы» болып табылады. Декарт оны «ойлаушы мен» ақылда табады 
және бұл жағдайды «ойлаймын, демек, ӛмір сүремін» тезисінде бекітті. Бұл 
тезисті Гегель жоғары бағалады: «Декарт философияны жаңа бағытқа бұрды, 
сол  арқылы  филсофияның  жаңа  дәуірі  басталады..  ол  ой  ӛз-ӛзінен  шығу 
керек деген талаптан бастаған». «Мен» бұл субстанция (ақиқаттық нақтылық, 
күдіктенуге  болмайтын),  барлық  жан  және  табиғат  ойлардан  құралады  деп 
Декарт ойлаған. 
Бірақ,  Декарт  ескерткен,  зерттеуші  осы  ұсыныстарды  бұлжытпай 
орындағанның ӛзінде, ғылыми ізденіс кезінде қателесулерден құтылу мүмкін 
емес,  себебі  (қанша  ғалым  болса,  сонша  пікір  болады).  Себебі  нағыз  ғалым 
ӛзінің білімінен күдіктенеді, ақырындап тиянақты біліміне жақындап, нақты 
шыншылдық (ес) бастамасын қолданады. 
Декарт талдағыш геометрия негіздерін ашты, айнымалы аумақтың және 
атқаратын  қызметінің  ұғымдарын  енгізді,  импульсті  сақтау  заңын  құрды, 
рефлекс  жайында  ойларды  еңгізді,  аспан  денелердің,  материялық 
бӛлшектердің құйынды қозғалысын түсіндірді.  
Декарттың  сол  ынтасы  қазіргі  физика  және  математематика 
мәселелерінде  метафизикалық  «ӛсімді»  қағидаларда  ізін  қалдырды.  «Жаңа 
білімді»  екі  әдіспен  иемденуге  болады  деп  ойлаған:  дедуктивт-
математикалық және тәжірбиелі-индуктивті. Шынайы білім алуда басты рӛл 
рациональды  дедукцияға  жатады,  зерттеуші  ортақ  ойлардан  ӛзіндік  пікір 
шығарады. 
Ақырында  рационалды  метофизика  субстанция  жайлы  ортақ  түсінік 
болып табылады. Алайда механика айқындамасы- «ғылымның патшайымы», 
Декарт  кезінде  ғылымның  үстемі  болған,  түсіндіруге  мүмкін  болмаған, 
ақылды  ұсынған,  ақыл  мен  материяның  арасындағы  байланысты  кӛрсету 
тәрізді,  сондықтан  Декарт  дуалист  секілді  екі  субстанция  туралы  ғылымды 
жақтаған.  Ол  дүние  екі  бастамадан  «болмыс  және  ойлаудан»  тұрады  деп 
бекіткен.  Басқа  сӛзбен  ол  материя  мен  ойдың  тіршілігін  мойындаған
 
(ойлаушы  «Мен»).  Оның  түсінігінде  «орындалмаған  субстанция» 
(орындалмаған  нағыз)  ӛз-ӛзіне  тәуелді,  «Орындалған  субстанция» 
(орындалған нағыз) Декартша, ӛз-ӛзіне себепші Құдай ғана болып табылады. 
Қалғанының барлығы тіршілігі үшін «Құдайдың қатысына» мұқтаж болады, 
–  деп  «философия  бастамасында»  жазған.  Декарт  Құдайды  –  бұл  «ұлы 
уақытшы»,  атқаратын  қызметі,  «табиғат  заңдарын  қалыптастыра,  ӛзінің 
ағымына таныстыру...» танымның шындығына кепіл болады. 
Ақырында,  Құдаймен  жаратылған  дүниені  Декарт  субстанцияның  екі 
түріне  бӛлген:  материялдық  және  рухани  материалдық  субстанцияның  ең 
маңызды  атрибуттарымен  (сипаттармен)  «материялдық  субстанция» 
ұзақтылығы  мен  бӛлінгіштігі  шексіз  болып  табылады.  Декарттың 
«материялдық  субстанциясы»  –  бұл  табиғат,  онда  барлығы  механикалық 
заңдылықтарға  тәуелді,  нақты  ғылым  кӛмегімен  анықтауға  болатыны- 

математика  мен  механика.  «Рухани  субстанция»  (ой,  ойлаушы  «Мен») 
құрамдас.  Оған  әуелі  (тыс  тәжірибенің)  тумыстан  болған  идеялар  тән. 
Айталық,  бұл  Құдай  идеясы,  ұғым  уақыттың,  аймақтың,  сандардың, 
тұрпаттардың және т.б. Ӛзге сӛздермен, ақылда табиғи зейіндер идеясының 
жасаудағы  бастамасы  осы.  Тап  «тумыстан  идеялар»  ғылыми  білімнің 
ақиқаттығына кепілдік береді. 
Исаак  Ньютон  (1642-1727  жж.)  жаңа  уақыт  классикалық  физиканы 
жасауды  аяқтады.  Оның  шығармасы  «Шыншыл  философияның 
математикалық  бастамасы»  (1687  ж.).  Ал  үшінші  кітабының  басында 
Ньютон «философияны пайымдау ережесінің» тӛртеуін тұжырымдайды. Бұл 
ғылыми  зерттеулерге  бағынатын  әдістнамалық  заңдар.  Ньютонның  ойы 
бойынша, 
«жай 
табиғат 
және 
дүние-мүліктің 
себептерінің 
артықшылықтары»,  ол  біркелкі.  Демек,  сезімнің  негізінде  дененің  негізгі 
табиғи сипаттарын тағайындауға болады, ұзақтылық қаттылық, тұңғиықтық, 
қозғалыс  секілді.  Барлық  осы  сипаттарды  сезімдерден  шығаруға  болады, 
индуктивті  әдісті  (меншіктіден  –  ортаққа;  жайдан  –  күрделіге)  пайдаланып 
айтамыз.  Физик  және  математик  секілді  ойласақ,  Ньютон  индукция  бірден-
бір  пәрменді  рәсіммен  ғылыми  пікірдің  құралымы  болып  табылады  деп 
қарастырады.  «Экспериментальды  философия,  ортақ  индукция  жолымен 
шығарылған,  шындық  немесе  шындыққа  ӛте  жақын  деп  қарастыру  керек, 
қарама-қайшы  гипотезаға  қарамастан,  қиял  болу  мүмкішілігінен,  басқа 
құбылыстары  табылмағанша,  солардың  кӛмегімен  бекітеді  немесе  шектеу 
қатарына қосу үшін» деп тұжырымдаған.   
Ньютон  физикасы  шындықты  зерттейді,  ал  атқаратын  қызметіне  ол 
тартылыстың  мәнін  қазбаламайды,  ол  қозғалыста  ӛмір  сүреді  және 
түсіндіреді, аспан, жер денелері секілді. 
Томас  Гоббс  (1588-1679  жж.)  Ф.  Бэконың  сенсуализмін  және  Декарт 
рационализмін  бӛледі.  Ӛзінің  «алғашқы»  философия  пайымдарында 
материяның алғашқылығын, акциденцияларымен (сипаттармен) қозғалысын, 
сабырлықты,  түсті  т.б.  мойындайды.  Бірақ  бірінші  орында  онтологиялық 
емес,  әлеуметтік-саяси  туындамалар  «Азамат  туралы»,  «Левиафан» 
жұмыстарында  кӛрсетілген.  Қоғамдық  құрылым  және  мемлекетке  деген 
назарында  «адамдардың  табиғи  күйінен»  зиян  келтіруші,  атаққұмар,  немесе 
аш кӛз, деген кемелдіктен алыс деп Гоббс ойлаған.
 
«Адам  туралы»  шығармада  капитализм  заманының  бастама  тезисін 
құрды:  «адам  адамға  –  қасқыр»,  табиғаты  сондай.  Адамның  осы  күйін 
«барлығының құқығы барлығымен,» деп сипаттайды. Осы мәселенің шешімі 
қоғамның білімі оған шешім болып кӛрінген, осының салдарынан қоғамдық 
билік  біреуден  біреуге  тарайды.  Ӛздерінің  құқықтарының  бӛлігін  бере 
отырып,  әрекеттерінің  жауапкершілігін  бӛлуі  тиіс.  Сол  жауапкершілік 
қоғамдық келісіммен бекітіледі. «Адамдардың қоғамдық келісімінің бекітілуі 
шынайы  адамдарының  арасында  жалпыға  бірдей  соғыстан  шығуға  болады» 
деп  Гоббс  үміттенген.  Мемлекет  сияқты  адамның  ӛзара  жанасушылығының 
жаңа  пішініне  кӛмектесуі  керек.  Мемлекет  табиғат  заңдарын  орнына  қоюға 
міндетті  адамдар  арасындағы  қоғам  заңдарына  қатысты,  оның  табиғи 

құқықтарын азаматтың құқығын шектетеді. Мемлекеттің пайда болуы туралы 
мәселелерді  қарастыра  отырып,  Т.  Гоббс  «Ұлы  Левиафан»  мәңгілік  Құдай 
емес  немесе  ӛзара  немесе  бірнеше  адамдар  келісімінің  салдарынан  пайда 
болатын  «олардың  татулығы  немесе  ортақ  қорғаны  үшін»  деп  мәлімдейді. 
Гоббсша, мемлекеттік заң және мемлекеттік абызға сӛзсіз бағыну қажет, осы 
абыздың пішіні – абсолютизм (монархия), ақсүйек немесе демократия қандай 
болса да болады. 
Ақырында, Гоббс – біртұтас, орталықтандырылған мемлекеттің негізгі 
құқығының  кепілін  сақтаушы,  «адамның  басты  құқығын»:  ӛмірге  деген 
құқығы, меншікті және еркіндікті жақтаушысы болады. 
Еркіндік  және  ұйымшылдыққа  зар,  сонымен  қатар,  олар  бір-бірін 
болжайды,  ӛйткені  Құдайдың  еркіндігі  солай  деп  Гоббс  бекітті.  Еркіндік 
туралы  пікір  айта  келе,  пікір  тек  қана  табиғи  еркіндікте  (Құдаймен 
кӛрсетілген)  деп  айқындайды.  Еркіндіктің  астында  сыртқы  бӛгеттің 
болмағандығын  түсінеді,  осы  мәселенің  шешімін  философиялық  тұрғыдан 
емес, біржақты, прагматик немесе тәжірбиелі азамат деп айқындайды. 
Галилео 
Галилей 
(1564-1642 
жж.) 
жүйелі 
астрономиялық 
зерттеулерінің  эксперименталдық  жолы  әлемнің  гелиоцентристік  жүйесінің 
бекітілуіне ықпал етті. 
 
Галилей  әлем  туралы  нақты  білімді  алуға  болатын  жаңа, 
эксперименталды 
ғылыми 
тұжырымдар 
жасады. 
Ол 
әлемнің 
біртұтастығының  философиялық  идеясын  басшылыққа  алды.  Оны  ғылыми 
танымдағы дедуктивті – гипотетика әдісінің теоретигі деп атаса болады. 
 
Блез Паскаль (1623-1662 жж.) – керемет физик, математик, Декарттың 
ізбасары, қазіргі компьютерлер кейпін қалыптастырушысы ретінде танымал, 
сонымен  қатар,  Галилео  секілді  демаркацияны  (бӛлу)  ғылыми  білімді  және 
дін сенімін жүргізуді қажет деп ойлаған. 
Теологиялық  сұрақтарда  бастысы  бедел  принципі  Писания  болды,
 
ал 
табиғи ғылымда оның ойынша ақыл-ес басшылық етуі тиіс деп ойлаған. Ал 
ақыл-ес  басшылық  ететін  жерде  прогресс  болуы  тиіс.  Барлық  ғылымдар 
дамуы қажет, ертерек берілген білімге қарағанда, ұрпақтарға жетілген ғылым 
қалуы  тиіс.  Мәңгі  ғажап  шындықтан  айырмашылығы,  адамның  ақыл  есі 
тоқтаусыз  дамуда.  Ғылымда  жаңаны  қабылдамаудың  әсерінен  прогресте 
артта қалуға әкеліп соғады. 
«Геометрия  жаны  мен  ӛнерді  айқындау»  жұмысында,  геометриялық 
тәсілді қолдану, ғылыми дәлелдің сенімді тәсілі болып табылады деп Паскаль 
тұжырымдаған.  «Ештеңені  дәлелдемейді  және  нақтыламайды.  Ол  тек  қана 
табиғат әлеміндегі анықтылықтылықты және тұрақтылықты тұжырымдайды. 
Бұл ғылыми әдіс әмбебап, бірақ қолдағанда үш талап ұстану керек: 
- дефиниция (анықтау) заңдарын ұстану; 
- қосмағыналы терминдерді анықтаусыз қолданбау; 
- дифиницияларда тек қана танымал тарминдерді қолдану. 
Паскальдың  христиандық  кӛзқарасы  скептицизммен  біркелкі,  сол 
себептен  шексіздікті  тануда  сенімсіздік  тудырады.
 
Ғалымға  осы  мәселенің 
терең мағыналығы жетіспейді, сонда  теолог
 
философты шектетті. Адамның 

табиғаты  мен  ойлау  қабілетін  скептикалық  бағалауы  жоқ.  Адам  –  бұл 
табиғаттаға  ең  әлсіз  және  қабілетсіз  жан,  ӛзінше  «ойлаушы»  деп  Паскаль 
бекіткен. 
Джон  Локк  (1632-1704  жж.)  –  Бэкон  және  Гоббс  бастаған  ағылшын 
философиясының  эмпирикалық
 
тұрғыдан  ізбасары.  Бұл  ғалым  саясаткер 
және  дипломат.  Ӛте  кӛлемді  10  трактаттың  авторы,  кезінде  30  томда 
баяндалған. 
Ф. 
Энгельс 
баяндауынша, 
«әйгілі» 
(буржуазиялық) 
революциядан  кейін  теоретик  компромисс
 
кейпінде
 
жоғарымен  және 
тӛменмен,
 
буржуазия және дворянмен
 
танымал болды.
 
Локк  Онтологиялық  және
 
гносеологиялық  кӛзқарасын  «адам  ойы 
туралы  тәжірбиеде»  баяндаған.  Адам  танымының  әдісін  қарастыра  келе, 
«тума ойды» декарттық теорияны сынайды, жоққа шығарады, «ой басында әр 
түрлі  мағыналармен  толықтырылған»  және  тиянақтайды,  адам  туылғанда 
жаны  таза  парақ  беті  сияқты  (tabula  rasa)  болады  және  ӛмірлік  тәжірбие 
ӛзінің жазбасын жазады. 
Бірдеңені зерттеуден бұрын, біз танымның шектерін білуіміз қажет деп 
Локк тұжырымдайды.   «Мен  шындықты  іздеймін,  қашан  және  қайдан 
болмасын  келгеніне  қуанамын».  Сыртқы  әлем  жайлы  білім  алудағы  басты 
рӛлді  –  эмпирикалық  тәжірбие  ойнайды,  қоршаған  ортаның  адамға  деген 
әсері, сондықтан сезім әр түрлі танымның астары болып табылады. 
Сенсуалист  секілді,  ол  сыртқы  және  ішкі  тәжірбиені  айқындайды, 
сезімді  ойларды  ажыратады  (сыртқы  танымнан  алынған),  туындаған 
рефлекстерді  (сезім  біздің  жанымыздың  жұмысының  нәтижесі).  Бұл 
«ойларды»  ол  жай  деп  атайды,  ал  «ортақ  ойларды»,  ойластыру  процесінде 
туындаған  ой  сипаты  (жанның)  деп  айқындайды.  Тәжірибе  түрлерінің 
бастамасында  Локк  біркелкі  немесе  әр  түрлі  қасиеттерді  айқындайды. 
Барлығын сыртқы тәжірибе салдарынан алынған идеяларға қосады. Олардың 
арасындағы  айырмашылықты  ол  «біркелкі  қасиеттердің»  нақты  болуынан 
кӛреді,  сыртқы  әлем  әсері  бізге  кӛрініп  жатыр,  «әр  түрлі  қасиет»  ойлары 
нақты емес, біздің сезу қабілетіміз сыртқы әлемге қатысты: бұл заттың иісі, 
түсі,  дәмі  жайлы  түсінік.  Әр  түрлі  қасиеттердің  ойы  –  бұл  «ойластыру» 
сыртқы  әлемнен  алынған  нәтиже,  олар  біздің  санамызда  ғана  болады,  олар 
«біркелкі» сапаларға әрдайым сәйкес келеді. Ол: «тәжірбиеде біздің барлық 
біліміміз тұрақтанады, ақыр аяғында содан туындайды, бірақ ой біздің соңғы 
сот  және  басшы  болуы  тиіс».  Локк  ойдың  рӛлін  танымда  «қарапайым 
пікірлермен»  шектетеді.  Тарихта  жазылған  жарты ӛмірінде  Вольтер  сӛзімен 
адам  жаны  (ойы)  және  біздің  танымдық  мүмкіндіктерін  Локк  бітіміне, 
«таным  ешқашан  барлық  сұрақтардың  және  мәселелердің  шешімі 
табылмайды...  ойлардың  сәйкес  келуі  немесе  келмеуі  таным  болып 
табылады.... басқа танымдарға қарағанда сезім танымы шектеулі». 
 Саяси  кӛзқараста  Локк  ойлары  Гоббстың  кӛзқарасынан  әлдеқайда 
ӛзгеше.  Бұл  ойлары  «Мемлекетті  басқару  туралы  екі  трактатында» 
баяндалған. Локк жайында қоғамның шынайы жағдайы  – бұл «барлығының 
соғысымен  барлығына»  (Гоббс  секілді),  ал  «бірдей  жағдай,  біреу  екіншіге 
қарағанда  кӛбірек  алады.  Бұл  еркіндік  жағдайы
». 
Адамның  қоғамдағы 

еркіндігі абсолютті бола алмайды. Оны Локк жайлы «шынайы заң» (шынайы 
құқық)  шектетеді,  жас  қызығушылықтарды  қозғайды  және  айқындайды, 
прогрессивті  буржуазия-капиталистік  тұрғының  басты  құрамы.  Бұл  заң 
бәріне ортақ – басшыларға да және қоластындағы жұмысшыларға да. 
 Осы  концепцияны  дамыта  отырып,  Локк  мынаны  баяндайды,  әрбір 
заңды басшылық «басқарушылар келісіміне» ұстанады, және басшы шынайы 
басқару  заңын  қолданбаса,  қоластындағы  жұмысшылар  келісімнен  бастарта 
алады. 
 Локк  Гоббсқа  қарағанда  «шынайы  құқыққа  деген»  кӛзқарасы  және 
қоғамдық келісімге әлдеқайда прогресивті болды. Ол басқарудың үш бұтағын 
үйретумен  толықтырды  (заңды,  орындаушылық  және  федеративті).
 
Сол 
арқылы  болашақ  демократиялық  мемлекеттің  теориялық  фундаменті 
қалыптасты. 
 Ол  жаңа  уақыт  мәліметтеушілер  арасынан  бірінші  болып  легитимді
 
басқару мәселенің шешіміне қадам бастаған, қоғамның жағдайының еркіндігі 
мен  біркелкілігін  қарастырады.  Адамның  еркіндігін  тек  қана  шынайы  заң 
ғана  шектете  алады,  соған  байланысты  біреу  біреудің  ӛмірін,  денсаулығын, 
мүлігін шектете алмайды, «шынайы құқығына» байланысты. Бірақ бұл Локк 
жайлы  үш  тармақты  орындағанда  ғана  мүмкін  болады:  басшылық  бұтағын 
бӛліскенде; басшы мен қоластындағы жұмысшыларының арасындағы келісім 
болған  жағдайда,  табиғи  заңды,  табиғи  құқықты  құрметтеу  кезінде 
туындайды.  Барлық  осы  қоғамдық  шешімдер  уақыт  әсерін  кӛрсетеді,  –  деп 
тағы  да  Локк  жазған.  Оның  бәрі  диалектикалық  байланыста,  әрқайсысы 
басқасынан шығады және басқа тармақтарды қолданған кезде ғана мағынасы 
болады. 
Ол мына эпитафияда жазылғандай ӛз уақытының білімді және дарынды 
адамы  болды,  Локк  ғалым  ретінде  алдына  қойылған  мақсатқа  жетті.:  «...  ол 
ғалым  ретінде  тәрбиеленген,  барлық  күндерін  және  еңбектерін  шындыққа 
жетуге арнаған. Бұл жайлы сен оның шығармаларынан біле аласың». 
  
7.3. XVIII ғ. Еуропадағы ағартушылық философия (Вольтер, 
Гольбах, Дидро, Руссо және т.б.) 
 
XVIII  ғасырды  Еуропада  Ағартушылық  дәуір  деп  атайды.  Ағылшын, 
неміс,  француз,  орыс,  қазақ  халықтарының  ӛзінің  Ағартушылық  дәуірі  бар. 
Жалпы алғанда ол феодалдық қоғамға қарсы бағытталып, орта таптың, соның 
ішінде  жас,  прогрессивті  буржуазияның  мүддесін  қорғады  және  негіздеді. 
Бірақ ағартушылық әр елде әр түрлі сипатта болды. Бұл кезеңнің ойшылдары 
сол  кездегі  тәртіпті  сынға  алды,  әлеуметтік  дамуда  оқу  мен  білімнің  және 
тәрбиенің  шешуші  рӛл  атқаратынын  негіздеуге  тырысып,  «барлық  қайғы-
қасіреттің  себебі  мен  адамдардың  бақытсыздығы  олардың  надандығынан» 
деді  (Гельвеций).  Олар  XVII  ғасырдың  метафизикасынан  бас  тартып, 
тұрмыстық  мәселелермен  айналысқандықтан  да  ӛзінің  назарын  XVIIІ 
ғасырдағы материалистік теорияларға аударды. Олардың мақсаты элитарлық 
білім  емес,  халықтың  практикалық  ӛмірін  жетілдіру  және  жақсарту.  «Бұл 

ӛмір  жердегі  ӛмірге,  қарапайым  адамның  рақаты  мен  қызығушылықтарын 
бағытталған. 
Антитеологиялық, 
антиметафизикалық, 
материалистік 
практикада  олар  антитеологиялық,  антиметафизикалық,  материалистік 
теорияларға сәйкестендірілуі керек» (К. Маркс).  
Еуропадағы ағартушылықтың отаны – Англия (Бэкон, Локк, Гоббс, Юм 
және  т.б.).  Еуропадағы  классикалық  ағартушылық  философияның  негізін 
қалағандар Дидро, Д. Аламбер, Вольтер, Монтескье, Руссо болды.  
Олар  прогресс  идеясын  негіздеді,  ғылым  мен  философияның 
жетістіктерін  кӛпшілікке  танытты,  30  жылға  жуық  уақыт  бойы  35  томдық 
«Энциклопедия немесе ғылым тілі мен ӛнердің, кәсіптің түсіндірме сӛздігін» 
шығарумен  айналысты.  Дидро  «Энциклопедияның»  бас  редакторы  әрі 
идеялық қолдаушысы болды. Ӛзінің соредакторы – математик әрі философд 
Аламбермен  бірге  бұл  жобаға  Вольтерді,  Тюргоны,  Руссоны,  Монтескьені, 
Гольбахты,  танымал  жаратылыстанушылар  Бюффон  мен  Добантонды  және 
дәуірдің басқа да кӛптеген танымал қайраткерлерін тартты.  
 Бұл дәуірдің ең кӛрнекті ӛкілі Шарль Луи Монтескье (1689-1755 жж.) 
болды, ол табиғи факторларға сүйене отырып, қоғамның мәні мен генезисін 
түсіндіріп  беруге  тырысты.  Сондай-ақ,  «Әлеуметтанудағы  географиялық 

жүктеу/скачать 1,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: