Қазіргі заманның ғаламдық мәселелер философиясы

 
15.2. Қазіргі заманның ғаламдық мәселелер философиясы 
 
Ғаламдық  мәселелер  (француздың  global  сӛзінен  аударғанда  «жалпы», 
от  латын  globus  (terrae)  сӛзінен  –  жер  шары)  кенеттен  әрі  бүгін  ғана  пайда 
болған  жоқ.  Олар  бұрын  да  азды-кӛпті  түрде  жергілікті,  ӛңірлік 
қайшылықтар  түрінде  болып  келген,  қазіргі  заманда  әлеуметтік-
экономикалық  және  ғылыми-техникалық  ілгерілеудің  біркелкі  болмауының, 
сондай-ақ,  бүкіл  қоғамдық  қызметтің  ұлғайып  келе  жатқан  интерна-
ционалдандырылу  процесінің  және  осыған  байланысты  адамзаттың 
ықпалдасуының күрт шиеленісуі салдарынан ғаламшарлық сипатқа ие болып 
отыр.  Ғаламдық  мәселелерді  анықтаудың  критерийлеріне  сандық  және 
сапалық критерийлер жатқызылады. Сандық критерий ретінде аумақ кӛлемін 
атауға  болады.  Бұл  критерийге  сәйкес,  бір  мемлекетке  немесе  мемлекеттер 
тобына тән келетін ӛңірлік немесе жергілікті мәселелерге қарағанда, тұтастай 
ғаламшарға, оның жалпы бір ӛңіріне қатысты кез келген мәселені ғаламдық 
деп  атауға  болады.  Ғаламдық  мәселелерді  анықтаудың  сапалық  тұсы 
олардың қандай да бір сипаттамаларынан кӛрініс табады, мысалы: 
– бұл  мәселелер  бүкіл  адамзаттың  және  әрбір  жеке  адамның  ӛмірлік 
мүдделеріне қатысты болады; 
– олар  болашақ  әлемдік  дамудың,  қазіргі  ӛркениеттің  тіршілік  етуінің 
объективті факторы болып табылады; 
– ғаламдық  мәселелерді  шешу  (жеңу)  үшін,  бүкіл  халықтардың,  кем 
дегенде ғаламшар халқының басым бӛлігінің күш-жігері қажет етіледі; 
– ғаламдық  мәселелердің  шешілмеуі  мен  шешілмегендігі  болашақта 
түзетуге келмейтін салдарға алып келуі мүмкін. 
Қоғамдық  дамудың  ғаламдық  мәселелеріне  ӛзіндік  икемділік  тән, 
себебі  олар  үнемі  ӛзгеріп  отыру  арқылы  түрлі  қарқындылыққа,  демек, 
қайсыбір  тарихи  замандағы  маңыздылыққа  ие  болады.  Ғаламдық 
мәселелердің  кейбіреуінің  шешілуімен  соңғылары  әлемдік  ауқымдағы 
ӛзектілігінен  айрылып,  басқа деңгейге,  мысалы,  жергілікті  деңгейге  ауысуы 
немесе мүлдем жойылып кетуі мүмкін. Барлық ғаламдық мәселелер күрделі 
ӛзара байланыста әрі ӛзара тәуелділікте болады. Бұл қандай да бір мәселенің 
шешілуі оған басқа мәселелер жиынтығының әсерін ескеруді болжайды.  
Әлемнің  кез  келген  бӛлігінде  үнемі  жаңа  мәселелер  пайда  болып 
жататындығын байқаусыз қалдыру мүмкін емес, мұндай мәселелер тез арада 
әлемдік,  жалпы  адамзаттық  мәселелер  деңгейіне  ӛтіп  жатады.  Мәселен, 
соңғы  кезде  адамзат  жердің  озон  қабатының  жұқаруы  булану  әсерін 
бергендігінің  куәсіне  айналды,  бұдан  басқа  жүре  пайда  болған 
иммунтапшылығы  синдромы  (СПИД)  да  бар,  және  басқа  да  кӛптеген 
мәселелер. 
Ғаламдық  мәселелер  бір-бірімен  тығыз  байланыста  болады,  олардың 
пайда  болу  және  даму  кӛздері  де  ортақ,  сондықтан  оларды  белгілі  бір 

тәсілмен  жіктеп,  жүйелендіру,  олардың  пайда  болу  себептері  мен  қоғам 
оларды шеше алатындай жағдайларды ұғыну аса маңызды. Жоғарыда аталған 
критерийлер мен ерекшеліктердің негізінде келесі ғаламдық мәселелер бӛліп 
кӛрсетіледі: 
– әлемдік термоядролық соғыстың алдын алу; 
– барлық халықтардың дамуына бейбіт жағдайды қамтамасыз ету;  
– артта  қалушылықты  жою,  жер  бетінде  аштықты,  қайыршылық  пен 
сауатсыздықты болдырмау  арқылы дамыған  және  дамып келе  жатқан  елдер 
арасында  экономикалық  деңгей  мен  адам  басына  шаққандағы  табысы 
арасында ұлғайып бара жатқан алшақтықты жою;  
– дамып  келе  жатқан  елдерде  халық  санының  қарқынды  ӛсуін 
(«демографиялық  дүмпу»)  тоқтатып,  дамыған  капиталистік  елдерде  «де 
популяция» қаупін жою;  
– қоршаған  ортаның,  соның  ішінде  атмосфераның,  Дүниежүзілік 
мұхиттың апатты ластауының алдын алу;  
– адамзаттың  одан  әрі  экономикалық  дамуын  қалпына  келетін  және 
қалпына  келмейтін  қажетті  табиғи  қорлармен;  оның  ішінде  азық-түлікпен, 
ӛнеркәсіптік  шикізатпен  және  қуат  кӛздерімен  қамтамасыз  ету;  ғылыми-
техникалық революцияның тікелей алшақ кері салдарының алдын алу. 
Ӛткен  ғасырдың  70-жылдарындағы  осы  мәселелері  Рим  клубының  ӛз 
қатарында  түрлі  елдердің  белгілі  ғалымдарын,  мәдениет  қайраткерлерін, 
кәсіпкерлерін, мемлекеттік қайраткерлерін біріктіретін кӛрнекті дүниежүзілік 
ұйымның  зерттеу  нысанына  айналды.  Бірнеше  жыл  қатарынан  бұл  ұйымды 
ірі  итальян  кәсіпкері  әрі  экономист  Аурелио  Печчеи  (1908-1984  жж.) 
басқарып келген. 
Ӛзінің  атақты  «Адами  қасиеттер»  кітабында ол  70-жылдардың  басына 
қарай әлемде қалыптасқан экологиялық жағдайды дағдарыстық жағдай реті-
нде атайды. Ол материалдық құдыреті ӛз шыңына жеткен адам ғаламшарды 
ӛз  империясына  айналдыра  бастағанын  баса  кӛрсетеді,  ал  бұл  экологиялық 
апатқа  апарары  сӛзсіз.  Адам  баласы  ӛзінің  күннен  күнге  ӛсіп  бара  жатқан 
ұмтылыстары мен қажеттіліктерінің салдары жӛнінде еш ойланбастан, ӛзінің 
тойымсыз 
тұтыну 
тәбетін 
одан 
бетер 
ұлғайтуда. 
Адаммен 
қалыптастырылатын алуан қырлы жасанды әлем табиғатты одан әрі шеттету-
де.  
А.  Печчеи  ғаламшар  кӛлемінің  шектелгендігі  адамның  табиғатқа 
қатысты экспансиясының да шегін болжайтындығы туралы тұжырымға келе-
ді.  Мұндай  тұжырым  әлемдік  мәдениетте  басым  келетін  ӛндірістік 
кӛрсеткіштердің тоқтаусыз ӛсуіне бағдарланған бағытқа қайшы келіп, адам-
ның табиғатқа қатысты ойлауының жаңа стилінің символына айналды. Осы-
ның нәтижесінде адамның табиғатқа деген жаңа құндылықты қатынасы, яғни 
қоғам  қажеттіліктері  мен  табиғат  мүмкіндіктерінің  салыстырмалы  түрде 
ӛлшеулі қатынасы қалыптаса бастады. 
ХХ  ғасырдың  80-жылдарынан  бастап  шектелген  даму  тұжырымда-
масының орнына Рим клубының адамзаттың үздіксіз дамуы мен органикалық 
ӛсуі  туралы  жаңа  тұжырымдамасы  келеді.  Бүгінгі  әлем  дамуының  жаңа 

үлгісін  негіздей  келе,  Рим  клубы  атынан  М.Месарович  ғаламдық  мәселелер 
ретінде келесілерді атап кӛрсетеді: 
– жер халқы санының ӛсуін азайту; 
– қалпына келмейтін қорлардың пайдаланылуын қысқарту; 
– қоршаған ортаның ластану және қиратылу деңгейін азайту; 
– теңсіздікті азайту; 
– аштық пен кедейлікті жою. 
– Нобель  сыйлығының  иегері,  ғалым  этолог  әрі  философ  Конрад  Ца-
хариус  Лоренц  ӛзінің  «Ӛркениетті  адамзаттың  сегіз  үлкен  күнәсі»  кіта-
бында келесі ғаламдық мәселелерді қарастырады: 
1)  жер  бетін  мекендейтін  адамдар  санының  кӛбеюі,  бұл  адамды  басы 
артық әлеуметтік қатынастардан қорғануға мәжбүр етіп, оның тар кеңістікте 
адамдардың  тығыз  шоғырлануы  салдарынан  пайда  болатын  агрессия-
шылдығын тудырады; 
2) табиғи  ӛмірлік  кеңістіктің  құлазуы,  бұған  сыртқы  табиғи  ортаның 
қирауы  дәлел,  осының  салдарынан  адамның  табиғат  сұлулығы  мен 
қасиеттілігін қастерлеуі жойылып барады; 
3) техника  дамуының  шапшаңдауы,  бұл  адамдарға  жойқын  әсер  етеді, 
себебі  оларды  барлық  шынайы  құндылықтарға  кӛр  соқыр  етіп,  адами 
қатынастың, табиғат әлемінің, ӛнердің толықтай дерлік орнын басады;  
4) адамның  тым  әлжуаздылығы,  бұл  оның  барлық  күшті  сезімдері  мен 
аффектілерін жояды; 
5) адамның  генетикалық  азуы,  бұлтуылған  нәрестелерде  байқалатын 
кемтарлылықтың,  дене  және  ақыл  патологияларының  ӛсуіне  жағдай  жасай-
ды. 
6) идеологиялық  догматтардың  қалыптан  тыс  ұлғайған  маңыздылығы 
тұрғысынан дәстүрлердің ыдырауы; 
7) адамзаттың  ұлғайып  бара  жатқан  индоктринациясы,  бұл  бірдей 
мәдени топқа жататын адамдар санының ұлғаюы болып табылады; 
8) ядролық қарудың кеңінен таралуы. 
Ол  осы  аталған  заманауи  ғаламдық  мәселелерге  қатысты  қатты 
үрейленетіндігін  айтып,  оларды  шұғыл  тәртіпте  шеше  бастау  қажеттігін 
кӛрсетеді. 
Ғаламдық  мәселелер  бір-бірімен  тығыз  байланыста  болады,  олардың 
пайда  болу  және  даму  кӛздері  де  ортақ,  сондықтан  оларды  белгілі  бір 
тәсілмен  жіктеп,  жүйелендіру,  олардың  пайда  болу  себептері  мен  қоғам 
оларды шеше алатындай жағдайларды ұғыну аса маңызды.  
Бүгінгі ғаламдық мәселелер әлемде болып жатқан эволюциялық проце-
стерге деген кӛзқарасты айтарлықтай ӛзгертеді. Эволюция адамды ӛзгертеді, 
бірақ адам да эволюцияға әсер етіп, оның сипаты мен барысын ӛзгерте алады. 
Сонымен  қатар,  бүгінде  әлемнің  эволюциясы  үшін  жауапкершілік  кӛбіне 
адамның  ӛзіне  жүктелетіндігін  айтуға  болады,  ал  адамдар  бұл  жүкті 
қабылдамай тұра алмайды.  
Осылайша,  ғаламдық  мәселелер  философиясы  қазіргі  әлемнің 
қайшылықтары  мен  оларды  шешу  жолдары  талдауының  кең  спектрін 

ұсынады. Философиялық бағыт қайшылықтарды жеңу жолдарын ұсына келе, 
адамға,  оның  ұмтылыстарына  және  оларды  шешу  ниетіне  сүйенетіндігі  ай-
туға тұрарлық. 
Кӛкейкесті  экологиялық  мәселелерді  кеңінен  ұғынудың  дәлелі  ретінде 
кеңінен етек алған экологиялық қозғалысты (жасылдар партиясы) атауға бо-
лады,  бұл  шын  мәнісінде  мемлекеттік  табиғат  қорғау  саясатын  жүргізудегі 
барлық  келеңсіздіктерге  әлеуметтік  қарсылық  танытудың  күшті  ағыны  бол-
ды.  Бүгінгі  таңда  жасылдар  қозғалысы  ӛз  қызметін  аса  маңызды  үш 
ұстанымға сүйеніп қалыптастырады:  
– табиғи  қорлардың  таусылмайтындығы  туралы  тұжырымдамадан 
оның таусылатындығы туралы тұжырымдамаға кӛшу қажет; 
– қоғамда табиғат дамуының қарқыны үйлесімді болуы тиіс; 
– адамдар ӛз тіршілігінің жасанды емес, табиғи жағдайына бағдарлануы 
керек. 
 
     Бақылау сұрақтары: 
 
1.Техниканың философиялық аспектілері. 
2.Техниканың гуманитарлық философиясы. 
3.Жаһандық модельдеу «Рим клубының» негізгі проблемасы ретінде. 
4.Жаһандану, глобализм және антиглобализм тарихтың жаңа үндеулері 
ретінде. 
5.Ғылыми-техникалық  прогресстің  әлеуметтік-гуманитарлық  салдары 
қандай? 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Пайдаланылған әдебиеттер 
 
Негізгі әдебиет: 
1. 
Спиркин А.Г. Философия. М., Гардарики, 2007. 
2. 
Философия. Учебник для студентов вузов и колледжей / Т.Х. Га-
битов и др. А., 2004. 
3. 
Балашов Л. Е.Философия: Учебник. М., 2003. 
4. 
Канке В.А. Философия. М. Логос, 2001. 
5. 
Лешкевич Т.Г. Философия: Курс лекций – М.: ИНФРА-М, 2000. 

6. 
Философия  XX  века.  Учебное  пособие.  М.,  ЦИНО  общества 
«Знание» России, 1997.  
7. 
Рассел Б. История западной философии. В 3 кн.: 3-е изд., испр. / 
Подгот.  текста  В.  В.  Целищева.  –  Новосибирск:  Сиб.  унив.  изд-во;  Изд-во 
Новосиб. ун-та, 2001.  
8. 
Новая философская энциклопедия. В 4 томах. М.: 2001-2002. 
9. 
Скирбекк Г., Гилье Н. История философии. М., 2000.  
10. 
Реале Д., Антисери Д. Западная философия от истоков до наших 
дней. В 4 томах. СПб.: 1994 – 1997. 
11. 
Богут И.И. История философии в кратком изложении. М., 1991. 
12. 
Антология мировой философии. В 4-х томах. М.: 1963-1966. 
 
Қосымша әдебиет: 
13. 
Вольф Р. П. О философии. М., 1996.  
14. 
Вундт В. Введение в философию. М., 1998.  
15. 
Мамардашвили М. К. Как я понимаю философию. М., 1992.  
16. 
Чанышев А. Н. Курс лекций по древней философии. М., 1991.  
17. 
Мотрошилова Н. В. Рождение и развитие философских идей. М., 
1991.  
18. 
Гегель Г. В. Ф. Лекции по истории философии. СПб., 1999. 
19. 
Трубецкой С. Н. Курс истории древней философии. М., 1997.  
20. 
Асмус В. Ф. Античная философия. М., 1968.  
21. 
Гомперц Т. Греческие мыслители. СПб., 1999.  
22. 
Целлер Э. Очерки истории греческой философии. СПб., 1996.  
23. 
Гуревич А. Я. Категории средневековой культуры. М., 1972.  
24. 
Колпстон Ф. Ч. История средневековой философии. М., 1997.  
25. 
Майоров  Г.  Г.  Формирование  средневековой  философии.  М., 
1979.  
26. 
26.Соколов В. В. Средневековая философия. М., 1979.  
27. 
Восток.  Философские  традиции  Индии,  Китая  и  мира  исла-
ма//История  философии:  Запад-Россия-Восток.  Книга  первая:  философия 
древности и средневековья. Учебное пособие для студентов высших учебных 
заведений.  Под  ред.  Н.В.Мотрошиловой.  Москва:  «Греко-латинский 
кабинет», 1995.  
28. 
Восточные традиции и современность // История философии. За-
пад-Россия-Восток.  Книга  третья.  Москва:  Греко-латинский  кабинет  
Ю.А. Шичалина, 1998.  
29. 
Предисловие,  Философия  древнего  Востока  и  Философия  зару-
бежного  Востока  ХХ  века  //  История  восточной  философии.  Учебное  посо-
бие. Москва: ИФРАН, 1998.  
30. 
Баткин Л. М. Итальянские гуманисты: стиль жизни, стиль мыш-
ления. М., 1978.  
31. 
Горфункель. Философия. Эпохи Возрождения. СПб., 1991.  
32. 
Рутенбург В. И. Титаны возрождения. СПб., 1991.  

33. 
Философия  эпохи  Возрождения  и  реформации:  Хрестоматия. 
СПб., 1996. Кн. 2.  
34. 
Ильин В. В. Философия Нового времени. СПб., 1993.  
35. 
Соколов В. В. Европейская философия XV–XVII вв. М., 1999.  
36. 
Хесле В. Гении философии Нового времени. М., 1992.  
37. 
Асмус В. Ф. Кант. М., 1975.  
38. 
Библер В. С. Кант – Галилей – Кант. М., 1991.  
39. 
Гулыга А. В. Немецкая классическая философия. М., 1986.  
40. 
Кузнецов В. Н. Немецкая классическая философия. М., 1986.  
41. 
Галактионов А. А. Никандров П. Ф. Русская философская мысль 
IX–XIX вв. М., 1989.  
42. 
Замалеев А. Ф. Курс истории русской философии. М., 1996.  
43. 
Зеньковский В. В. История русской философии. СПб., 1991. Т. 1–
2.  
44. 
Сегизбаев  О.А.  История  казахской  философии  и  социально-
политической  мысли  (От  архаичных  представлений  древних  до  учений  раз-
витых форм Х1Х – первой половины ХХ века.). Алматы. 2005. 
45. 
Кьеркегор С. Страх и трепет. М., 1993.  
46. 
Шопенгауэр А. Избранные произведения. М., 1992.  
47. 
Ницше Ф. Соч.: В 2 т. М., 1990.  
48. 
Делез Ж. Ницше. СПб., 1997.  
49. 
Бессонов  Б.  И.  Современная  европейская  философия.  Основные 
школы, традиции, тенденции. М., 1997. Кн. 1–2.  
50. 
Зотов  А.Ф.  Современная  западная  философия:  Учебн.  –  М.: 
Высш. шк., 2001. 
51. 
Проблема человека в западной философии. М., 1988.  
52. 
Мельникова Н. А. Образ мира. М., 1998.  
53. 
Человек. Мыслители прошлого и настоящего о его жизни, смерти 
и бессмертии. М., 1991–1995. Кн. 1–2.  
54. 
Степин В. С. Философская антропология и философия науки. М., 
1992.  
55. 
Бердяев Н. А. Смысл истории. М., 1990.  
56. 
Тойнби А. Постижение истории. М., 2001.  
57. 
Ясперс К. Смысл и назначение истории. М., 1991.  
58. 
Назаретян А. П. Агрессия, мораль и кризисы в развитии культу-
ры. М., 1995.  
59. 
Лосев А. Ф. Философия. Мифология. Культура. М., 1991.  
60. 
Айдинян  В.  Ф.  Система  понятий  и  принципов  гносеологии.  Л., 
1991.  
61. 
Касавин И. Т. Познание в мире традиций. М., 1990.  
62. 
Диалектика в науках о природе и человеке. М., 1989.  
63. 
История диалектики. М., 1980.  
64. 
Ленк Х. Размышления о современной технике. М., 1996.  
65. 
Степин В. С., Горохов В. Г., Розов М. А. Философия науки и тех-
ники. М., 1996.  

66. 
Горелов А. А. Социальная экология. М., 1998.