Б. А. Джаамбаева Философия Оқулық

Философиялық  дүниетанымның  пайда  болуы  Ежелгі  Шығыс  елдерінде 
құлдық  қауымның  пайда  болған  кездерінен,  ал  оның  классикалық  формасы 
Ежелгі  Грециядан  басталады.  Философиялық  дүниетаным  түрлерінің 
бастамасы  ретінде  алғашында  материализм,  діни  дүниетаным  ғылыми 
реакция ретінде пайда болды. Философия ӛзінің пайда болған кезінен бастап, 
альтернативтік  және  бір  уақытта  диалогтік  кӛріністерді  байқата  алады. 
Тарихи-философиялық процесте бұл диалог «полифония», «кӛпдауыстылық» 
альтернативті  жағдайда  –  кӛпжақты  философиялық  білім,  мектеп  және 
бағыттары  бар  материализм  және  идеализм,  догматизм  және  скептицизм, 
рационализм және иррационализм ретінде болады.  
 
1.3. Философиялық бағыттар мен жүйелердің алуантүрлілігі 
 
Философия  тарихы  үшін  негізгі  мәселе  оның  кезеңденуі  болып 
табылады.  Анағұрлым  бұл  мәселеге  жақын  Г.В.Ф.  Гегельдің  «дәуірдің 
рухани  квитэссенциясы»  болып  табылады.  Осыған  орай  Батыс  Еуропа 
философиялық  дәстүрінде  әрқайсысы  ӛзіне  тән  философиялық  ойдағы 
бірнеше тарихи кезеңдерді бӛледі: 
- 
антикалық философия – б.д.д. VIІ-VI ғғ. аралығындағы Кӛне Грек 
және Ежелгі Мысырда дамыған философиялық ілім; 
- 
орта  ғасыр  философиясы  –  II-XIV  ғғ.  Еуропада  пайда  болған 
тұжырымдамаларды қамтиды; 
- 
қайта  ӛрлеу  дәуірінің  философиясы  –  XIV-XVI  ғғ.  Еуропада 
пайда болған тұжырымдамаларды қамтиды. 
-  жаңа  заман  философиясы  –  XVII-ХIХ  ғғ.  70  жылдары  Батыс  Еуропа 
мен америкалық ойшылдарды біріктіреді.  
-  заманауи  еуропалық  философия  –  ХIХ  ғ.  70-жылдарынан  бастап, 
қазіргі күнге дейін кӛптеген философиялық білімдерді қосады. 
Философия  –  бұл  тек  ғылым  емес,  сондай-ақ,  ол  қоғамдық  сананың 
формасы,  дүниетанымның  теориялық  негізі.  Оның  негізгі  қарастыратын 
мәселесі сана пайда болған дүние мен сананың қатынасы. Бұл екі мәселенің 
екі  аспектісі  бар:  1)  онтологиялық,  яғни  материя  мен  сана  бірінші;  2) 
гносеологиялық, біз бұл әлемді тани аламыз ба? Бұл сұрақтарға жауап бере 
отырып, философтар материалистер мен идеалистер, оптимистер, скептиктер 
немесе агностиктер болып бӛлінеді. 
 Философия  тарихы  дегеніміздің  ӛзі  материалистер  мен  идеалистер 
арасындағы тартыс. Шындығында, бұл тартыс  әрқашан шынайы түрде бола 
бермеген.  Сонымен  қоса  материализм  мен  идеализм  арасындағы  қайшылық 
абсолютті  болмаған,  екі  бағыттың  екеуі  де  философиялық  ойлаудың  даму 
процесінің бір-бірімен байланысты ӛзегі болды. Бірақ, ежелгі грек философы 
Парменид  (б.д.д.VII-V  ғғ.)  ойлау  мен  болмыс  мәселелерін  қарастырады 
(философияның  негізгі  мәселесі).  Аристотельдің  куәлілігімен  Парменид 
қозғалыс  пен  дамуды  жоққа  шығара  отырып,  «болмаған  нәрседен  ештеңе 
болмайды,  «...  болмаған  нәрсе  біреу  ғана,  басқа  ештеңе  жоқ»  дейді.  Оның 
материализмі  болмыстың  қозғалмауы  мен  ӛзгермеуінен  тұрады.  Платон  екі 

типтегі  философтарды  айтқан,  «олардың  бәрі  аспаннан  және  кӛрінбейтін 
саладан  жерге  қарайды,  дене  мен  болмысты  бір  нәрсе  деп  таниды»,  ал 
басқалары  «шындық  болмысты»  әлдебір  ақылға  сиятын  және  денесіз 
идеяларға әкеледі.  
Аристотельде  философияның  негізгі  мәселесі  айқын  кӛрінбейді.  Бұл 
мәселенің  кӛрінісі  онда  анық  емес  формада  бірнеше  нұсқада  беріледі.  Бұл 
біріншіден,  біздің  танымымызға  сәйкес  берілгендерден  басқа  нәрсе  бар  ма: 
«сезімімізге  әсер  ететін  қозғалыстағы  нәрсе  бар  ма,  әлде  жоқ  па,  осыны 
түсіну  қарастырылады,  егер  бар  болса  ол  не?»  деген  мәселе.  Қарсы  жатқан 
табиғатты қарастыра отырып, Стагирит анағұрлым бұны анық кӛрсетіп, оны 
«ӛзге аксиомдардың бастамасы» деп атайды. Ол былай айтылады: «бірдің ӛзі 
және  бір  уақытта  болған  және  бір-біріне  қатынаста  қатыссыз...»  және 
қысқаша: – «біреу бір нәрсені болған және болмаған деп есептей алмайды». 
Философиялық оқу – бұл анықталған, логикалық қарым-қатынастағы 
кӛзқарас  жүйесі.  Жекелеген  философтардың  бұл  немесе  ӛзге  оқуларының 
барлығы да ӛз жалғасын тауып отырған.  
Философиялық мектептер – бұл біріктірілген қандай да бір негізі бар 
идеялар  мен  ұстанымдар  жайлы  философиялық  оқулардың  жиынтығы. 
Әртүрлі  модификацияланған  бір  идеялық  ұстанымдағы,  түрлі  дамудағы, 
бәсекелеспейтін мектептерді философиялық  бағыт деп атаған. Олар тарихи-
философиялық  процесте  жалпы  ұстанымдық  ережені  және  жекелеген 
тартысты, анағұрлым ірі және белгілі білім берді.  
Философиядағы  органикалық  бірігу  қоғамдық  таным  формаларының 
ғылыми-теориялық және тәжірибелік-рухани ӛзіндік ерекшеліктерін анықтай 
бастады.  Бұл  зерттеулердің  шынайы  процесінде  және  бірі-бірімен  тарихи 
емес  қажетті  байланысатын  философиялық  оқудың  идеялық  мазмұнының 
дамуында ӛз кӛрінісін тапты: 
- 
біріншіден,  бұл  тарих  уақытқа  созылса  да  біртұтас  (екі  мың 
жылдан  астам),  адамдардың  логикалық  ойлауға  талпынуы  және  «ақылды 
тәрбиелеу» – философияның қатысуымен, ӛзін-ӛзі және дүниені тануы; 
- 
екіншіден,  философия  тарихы  –  адамзаттың  ұжымдық 
тәжірибесінің кӛпжақты диалектикалық бірлігі; 
- 
үшіншіден,  философия  тарихында  барлық  қоғамдық  ойдың 
дамуының, толығымен мәдениеттің бейнесі бар.  
 Бұл  логика  әр  тарихи  дәуірдегі  философиялық  мәселелерді  анықтау 
барысында  философиялық  ойлаудың  дамуы.  Сондықтан  әр  елдің  және 
халықтың  философиялық  ойлауын,  сондай-ақ  нақты  бір  тарихи  дәуірдің 
философиялық кӛріністерін қатар алып қарау мүмкін.  
Тарихи  философия  тақырыптарынсыз  философия  ӛзінің  еш  мәселесін 
шешуге  қабілетсіз.  Тарихи  философия  теориялық  ойлау  мектебі  болып 
табылады, оның дамуына «... алдыңғы философияны оқудан басқа, басқа еш 
құрал жоқ» (Ф. Энгельс). 
 Философия тарихының негізі болып оның кезеңдері туралы мәселелер 
табылады.  Бұл  мәселеге  философияны  «дәуірдің  рухани  квинтэссенциясы» 
деп атаған Г.В.Ф. Гегель кӛзқарасы жалпы қабылданған. Бұдан барып Батыс 

Еуропа  философиялық  дәстүрінде  әрбірі  философиялық  етудің  ерекше 
әдістерімен кӛрінетін тарихи дәуірлерді бӛліп кӛрсетеді: 
- 
Антикалық философия – б.д.д.VII ғ. аяғы мен – б.д.д. VI ғ. кӛне 
грек және Ежелгі Рим қоғамдарындағы дамушы философиялық оқулар. 
- 
орта  ғасыр  философиясы  –  II-XIVғғ.  Еуропада  пайда  болған 
концепциялар жатады. 
- 
Қайта  ӛрлеу  дәуірі  философиясы  –  XIV-XVI  ғғ.  Батыс  Еуропа 
оқулары енеді. 
- 
Жаңа заман философиясы – XVII-XIXғғ. 70-жылдарындағы батыс 
еуропалық  және  америкалық  ойшылдарының  философиялық  теорияларын 
біріктіреді. 
- 
Заманауи  Еуропа  философиясы  –  XIX  ғ.  70-жылдарынан  қазіргі 
кезге дейінгі барлық философиялық оқулар кіреді.  
Бұл уақыттарда тарихи философияның дамуы бір-біріне сәйкес келмесе 
де,  бір-бірін  толықтырып  отырған.  Ол  мынадай  мысалдармен  түсіндіріледі: 
антикалық  ойшылдар  ӛз  ойларын  философиямен  түсіндірсе,  шіркеу  әкелері 
ӛз еңбектерінде орта ғасыр парадигмасын қолдана бастады.  
Германияда  Гегель  ӛзінің  классикалық,  жаңа  заман  философиясын 
қолдана бастаған кезде, Англияда позитивистер, яғни ең алғашқы жаңа заман 
философиясының ӛкілдері пайда болды. Әр заман мәселелерін шешуге соған 
сәйкес әр түрлі әдістер пайда болып отырды.  
Қазіргі  кезде  кӛптеген  философиялық  ойлар  уақытымен  шектеле 
қоймай,  олардың  мәні  де  ӛз  орындарын  тауып  отыр.  Философия  тарихы, 
онтология  мен  әлеуметтік  философия,  гносеология  (эпистемология)  және 
диалектика  теориясы,  философиялық  антропология,  аксиология,  махаббат 
философиясы, дін философиясы, тарих және саясат философиясы, мәдениет 
пен білім философиясы, техника мен жаһандану философиясынан тұрады.  
 
1.4. Қазіргі кезеңдегі философиямен шұғылдану және талдаудың 
қазіргі ерекшеліктері 
 
Дүние  мен  адам  жүйесі  –    философияның  негізгі  құралдары  ретінде 
танылып,  үнемі  дамып,  жаңарып,  олардың  мәні  қиындап  барады.  Осымен 
байланысты философия ғылымы, ол жайлы білім де күрделеніп отыр. Осыған 
сәйкес философиялық оқу ӛзгереді, тереңдейді және кеңейеді.  
Философиялық  етудің  жаңа  ағымы  уақыт  талаптарына  жауап  беретін 
адамдар  іс-әрекеттерінің  бағдарламасы,  қоғамдастық.  Жаңа  заман 
философиясы жаңа ӛмірден туындаған сұрақтарға жауап іздеуге бағытталған.  
Философиялық  зерттеулер  ағымы  XIX-XX  ғғ.  классикалық  бағытпен, 
XXIғ. нақты жағдайларымен бірігеді.  
Бұл  мәселелердің  ең  бастысы  –  қазіргі  адамның  білімді  дұрыс 
қабылдап,  ӛздеріне  қажетті  құралдарды  таба  білуінде.  Кӛбінесе  ол  тек  қана 
табиғат 
пен 
адамды 
қарастырмай, 
адамның 
қымбаттысы 
мен 
қайталанбастығын,  адам  туралы  ғылымды  адам  кӛзімен  ғана  кӛретіндігін 
бізге кӛрсетуі.  

Жаңа  заман  философиясының  кӛзқарасы  бойынша  білім  алу  процесі 
алдымен  интерпретация  мен  экстрополяция.  Адам  ӛзіне  ӛмірден  алатын 
дүниелерді бағалай отырып, ӛз мақсатын нақты кӛруі қажет.  
Философияның  қызметі  –  адамның  әр  дәуірде  ӛз  мәселесін  дұрыс 
табуында байқалады.  
 Қазіргі  классикалық  емес  және  постклассикалық  философияда 
адамның бар болуы мүмкіндік мәселесімен араласады. Адам алдында шешуге 
болады және ӛз шешімін табуға тиіс деген ойларды қарастырады.  
Бұл  мәселенің  мәні  қазіргі  адамның  талаптары  мен  қабілетіне,  яғни 
оның  білімін  ұйымдастыру  мен  мәдениетін,  жаңа  ойлар  мен  білім  алуымен 
тұжырымдалады. Жекелегенде болмыс құрылымы, табиғат пен ғылыми білім 
құрылымы;  ойлау  процесінің  құнды  сипаты;  шектері,  қозғалмалы  ғылыми 
білімі  күші  және  оның  шегі,  «модульді»  адамның  бар  болу  жағдайы 
қарастырылады  (С.  Хантингтон).  Сондай-ақ,  жеке  адамның  құндылығы  мен 
қайталанбастығы 
негізделеді, 
жеке 
мәнді 
қалыптастыратын 
экзистенционалды  нормалармен,  адамның  ӛз  кӛзқарасымен  адам  туралы 
білім қарастырылады. 
Таным  процесі  қазіргі  философиялық  кӛзқарас  бойынша  білім  алу  – 
бұл  алдымен  интерпретация  мен  экстрополяция.  Бұның  міндетті  жағдайы 
болып  демаркация  (бӛліну),  білім  және  білім  емес  табылады.  Ғылым  мен 
мәдениеттің  даму  барысында  білім  мен  білім  еместі  ажырату  қиындап 
барады.  Адамдардың  ӛзі  білім  еместің  мәнін  түсіне  бермейді  де,  нені  білу 
керек  екенін  ажырата  алмайды.  Білім  емес  білім болу  үшін  мәнге  ие болуы 
қажет.  Сондай-ақ,  білім  емес  құралы  білім  құралына  айналуы  тиіс.  Білім 
еместің нақтылығы экстраполяция (тасымалдау) арқылы жинақталған білімді 
интерпретацияны қатыстыра отырып, мәселелерді шешу.  
Философиялық  ойлау  орталығы  сыртқы  күштер  қызметі  сияқты  адам 
туралы  кӛріністі  анағұрлым  терең,  оның  мәдениеті  мен  қатынастарына, 
ӛзіндік  әрекеттерінің  шешімдері  сияқты,  оның  қабілетінің  ӛзгеруін,  ӛз 
әрекетінің  тиімділігінің  арттыруын  қарастырады.  Мұндай  субъектіні 
интерпретациялауда  акцент  адам  қабілетіне,  яғни  шешім  қабылдауға,  ойын 
жинақтауға, мәселені шешу құрылымын дамытуға жасалады.  
Қоғам  туралы  ғылым  тарихында  кӛріністің  дамуы,  мәселе 
құрылымдарының  дамуы  таным  және  қоғамдық  процестерді  түсіндіру  үшін 
қызмет  етті.  Қоғам  жайлы  ӛктемшілік  еткен  жағдайда  адамнан  тыс  ақиқат 
сияқты,  адамның  бейімделуіне  ол  қажеттілік  түрінде  әсер  етеді.  Бұл  адамға 
қарсы  тұратын  ӛзіндік  толымды  ақиқат  дегенді  ұсынады.  Бірақ,  қоғам 
сәйкестігінен шығатын кӛріністі бұзып, жекенің танымы ақырындап ӛседі.  
Философиялық  ойлаудың  қызметі  адам,  қоғам  дамуының  әр 
кезеңінде мәселені дәл құрастыруға әкеледі. Философиялық ойлау қоғамның 
диалогтік  ұйымдастырылуын,  демократияның  ұйымдасқан  формаларына, 
қоғамдағы  барлық  маңызды  шешімдерді  қарастыратын  демократиялық 
институттар, қоғам дамуына осы институттардың дамуы, диалог формалары 
сияқты кӛрсетеді.  
       

     Бақылау сұрақтары: 
 
1.Философиялық мәселелердің мәні және олардың ерекшелігі. 
2.Философияның дүниетанымдық  және әдістемелік қызметтері.  
3.Басты философиялық бағыттар.  
4.Философиялық жүйелердің кӛп түрлілігі. 
5.Дүниеге кӛзқарастың тарихи типтерінің ерекшелігі неде?   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
ІІ Бӛлім  
 Ежелгі Шығыс философиясы 
 
2.1. Ежелгі Шығыс философиясының ортодоксальды және 
ортодоксальды емес мектептері және олардың концептуалдық негіздері 
 
Біздің  дәуірімізге  дейінгі  I  мыңжылдықтың  II  жартысындағы  ежелгі 
үндінің философиялық дәстүрлері мен мектептері. Олар ведикалық мәдениет 
түрінде қалыптасты. Ведалар (білім деген мағынада) діни-философия түрінде 
кездеседі.  Олар  б.д.д.  ХV-VI  ғасырларда  үндіеуропалық  арий  тайпаларында 
пайда  болған.  Олар  Үнді  жерінде  халықты  ұлы  аудару  кезінде  –  б.д.д.  ХV 
ғасырда  пайда  болған,  Солтүстік  және  Оңтүстік  Оралдан,  Орта  Азиядан, 
Орал жағалауы мен Ираннан, яғни осы жерге келгенде пайда болған.  
Ведалық  әдебиеттер  діни,  тарихи,  философиялық  мәндегі  мәтіндерден 
тұрады.  Ведалардың  4  жинағы  бар  (самхиттар)  –  Ригвед  (гимндер  ведасы) 
Самавед  (әндер  ведасы),  Яджурвед  (құрбандық  ведасы),  Атхарвавед 
(сиқырлы дұғалар ведасы); бірнеше  Брахмалар, «жоғары сот» түсіндіріледі 
және  салт  бейнеленеді;  Араньяки  –  «ормандық»  ӛз  жалғыздықтарында 
шындықты  ойлайтындарға  арналған  мәтіндер;  Упанишадтер  (Брахма  мен 
Атман туралы оқулар). 
Упанишадтер  ведалық  әдебиетті  аяқтайды.  Бұл  әдебиеттерде  ведадан 
кейінгі кезең (б.д.д. VI-V ғғ.) жайлы мәліметтер беріліп, діни-философиялық 
оқуларларда  тереңінен  қарастырылады.  Бұл  кезеңде  Ежелгі  Үнді  жерінде 
құндылықтардың  қайта  бағалануы,  қоғамдағы  адам  орны  жайлы  мәселелер 
жаңаша  ойланып,  алғашқы  діни-философиялық  мектептер  пайда  бола 
бастайды.  
Жаңа  индуизм  дәуірі  басында  құндылықтардың  қайта  бағалануы, 
кӛптеген  Үнді  тұрғындары  этностық  топтарының  ӛзге  де  мәдениеттер 
қатарын  ӛзіне  жинақтаған.  Бұл  синтетикалық  діннің  теологиялық  негізі 
ортодоксальды (астика) және ортодоксальды емес (настика) үнді философия 
мектептерінде діни-философиялық жүйеде пайда болды. Қазіргі үнді тілінде 
«астика»  және  «настика»,  «теист»  және  «атеист»  деген  мағынаны  білдіреді. 
Дегенмен,  санскритпен  жазылған  философиялық  әдебиеттерде  «астика» 
сӛзімен  «кім  Веда  белсенділігіне  сенеді»,  немесе  «кім  ӛлімнен  кейін  ӛмірге 
сенеді»  деген  мағынаны  береді.  Ортодоксальды  мектептер  тәртіпке  сай 
жұппен 
кӛрсетілген: 
санкхья/йога, 
миманса/веданта 
және 
ньяя/вайшешика.  Ортодоксальды  емес  мектептерге  буддизм,  джайнизм, 
чарвака (локаята) жатады.  
 
2.2. Санкхья 
 
Санкхья – дегеніміз болмыс ұстанымдары арқылы емделу, қарапайым 
кӛзқараспен  ойлану  деген  мағынаны  білдіреді.  Кейбір  деректерде  бұл 
мектепті, оның негізін қалаушының мәртебесіне орай Капила деп те атайды.  

 Бұл  әмбебап,  діни-философиялық  оқу  б.д.д.  I  мыңжылдықта  Үнді 
жеріндегі  ведалық  элементтердің  және  ӛзге  де  діни  мәдениеттердің 
жиынтығын ӛзіне жинақтаған. Бұл мектеп ӛкілдері қоғамдық ӛмірдің барлық 
жақтарын  қатты  реттеді  және  брахманизмді  аяқасты  сынады.  Бұл  оқу  б.д.д. 
III-IX ғғ. кӛпшілікке танымал болды.  
Санкхья екі ақиқаттың: пуруша және пракританың барлығын растайды. 
Пуруша  танымның  (чайтанья)  ӛзінің  негізі  болып  табылатынын  айтады. 
Пракрита (материя) болмыстың субстанционалды негізі ретінде, үнемі дамып 
отыратындығын  қарастырады.  Ол  субстанция  сезімдерін  қабылдамай, 
жіңішке  түрде  кӛрсетіледі.  Материя  туралы  оқу  себеп  пен  тергеудің 
ұстанымдарына  негізделсе,  тергеу  (кариья)  ӛз  себебіне  байланысады,  ал 
себеп оның соңында сақталады. Бұдан шығатыны, материя табиғаты  заттық 
дүние  арқылы  ашылады.  Санкхья  материяның  кезеңмен,  яғни  психикалық 
және материалдық белгілер деңгейінде дамитынын кӛрсетеді: 
1)  материяның  дамуының  бірінші  кезеңінің  нәтижесі  махат,  яғни  таза 
сана (жекелеген барлық сананың қайсыбір субстраты); 
2) махаттан аханкара туындайды, яғни ӛзіндік «Мен»; 
3)  «Мен»  11  ағзаны  туындатады  –  5  қабылдау  ағзасы,  5  іс-әрекет 
(орындау) және он бірінші – байланыстырушы және басқарушы ағза – ақыл 
(«манас»). 
4)  «Мен»  сондай-ақ  тағы  5  жұқа  қабылдамау  сезімдерін  шығарады. 
Осылардың  барлығының  жиынтығы  эмпирикалық  жеке  тұлғаның  ішкі 
негізін, оның материалдық жанын – лингамды құрайды.  
Капила  осы  элементтерді  және  олардың  әрекеттерін  толық 
қарастырады. Материя оның оқуында алғашында қуат түрін қабылдаса, яғни 
кӛзге  кӛрінетін  және  кӛрінбейтін  бүкіл  дүниенің  әртүрлілігін  байқата 
отырып, Брахма затты «қатайтады». Дүниенің негізін құрайтын бес негіздің 
әрқайсысы  «ӛрескелдік»  деп  аталатын  материалдық  элементтер  немесе 
стихия («маха-бхутов»): 
- жер («притхви») – ең бастапқы немесе заттың қатты түрі; 
- су («джала») – әрекет ету ұстанымы немесе заттың сұйық түрі; 
- от («агни») – заттан қуаттың бӛліну ұстанымы; 
-  ауа  («ваю»)  –  материяның  қозғалу  ұстанымы  немесе  заттың  газ 
жағдайы;  
- эфир («акаша») – кеңістік субстанциясы, қазіргі ғылым тілімен айтар 
болсақ, физикалық ауасыз кеңістік немесе физикалық сызық. 
 Санкхьяда 
материяны 
құрайтын 
анағұрлым 
жұқа 
тұстар 
қарастырылады.  Олардың  ішінде  негізгілері  болып  ақыл  (индрии),  ақыл 
(манас),  интеллект  (буддхи)  және  жалған  эго  (аханкара)  танылады. 
Капиламен келісетіні, олар табиғаттың құрылымдық ӛзіндік бӛліктері болып 
табылады.  Тіршілік  әлемін  біртұтас  ағза  ретінде,  яғни  адам  денесі  түрінде 
қарастырып,  ол  макро-микрокосма  идеясын  ұсынады  Тіршіліктегі  әр 
әрекеттің  себеп-салдары  болады  («от»  элементінің  құрылымы).  Сондай-ақ, 
тіршіліктегі  әрбір  нүкте  бүкіл  тіршілік  әлемі  жайлы  ақпаратты  игереді 
(«эфир»  элементінің  құрылымы),  яғни  бір  тамшы  суда  бүкіл  әлем  бар. 

«Тӛменде жоғарыда не бар, соның бәрі бар» («ауа» элементінің құрылымы), 
яғни микроәлем мен мегаәлем құрылымдарының сәйкестігі. Дүниенің барлық 
элементтері  бір-бірімен  тығыз  байланысты,  басқаша  айтқанда  («су» 
элементінің  құрылымы),  яғни  «бәрі  барлығында».  «Жер»  элементінің 
құрылымы, яғни қуатты айналдыру мен қорғау заңының әрекеттеріне тәуелді 
екендігі жойылмайды.  
Басқаша  айтқанда,  санкхья  Еуропа  философиясы  мен  ғылымынан 
ертеректе пайда болған. Философия онтологиясында санкхья Құдай емес, ал 
пракрити  дүниенің  біртұтас  екендігінің  себебі  іспетті.  Бұл  оқу  Құдайдың 
барлығын  ғана  мойындайды,  ол  дүниені  жаратушы  емес,  тек  соның  куәсі 
ғана дейді. 
Санкхьяның  астрономиялық  бӛлімінде  –  Джъотиша-шастра  –  біздің 
Күн планетамыздан әртүрлі арақашықтықта анағұрлым анық кӛрінетін және 
кӛрінбейтін  басқа  планеталардың  кӛлемдері  мен  олардың  айналыс 
жылдамдығы  есептелген.  Қазіргі  астрономияның  есептегеніндей,  Күн 
системасында  он  планета  емес,  он  сегіз  планета  бар.  Ол  сондай-ақ,  ӛзіндік 
планеталар  қатарына  Айды  және  оның  қасындағы  ірі  астероидтарды  да 
қосады.  Оларда ірі телескоп,  ғарыш  станциялары  болмаса  да Уран,  Нептун, 
Плутон  сияқты  планеталардың  барлығын  білген.  Күн  системасының  ең 
алшақ планетасы Прозерпиннің ашылғанына бар-жоғы аз ғана жылдар болса 
да, олар соны білген. Олар сол кездің ӛзінде-ақ Күн системасын қиып ӛтетін 
бес миллионға жуық (қазір 14 миллионы белгілі) жұлдыздардың орналасқан 
орындарын кӛрсеткен.  
 Джъотиша-шастраның басқа бӛлімдері ғарыштық объектілердің адамға 
әсері  жайлы  айтқан.  Кӛне  арилер  осы  әсер  етудің  үш  деңгейін  оқыған: 
физикалық,  астрологиялық  және  (сиқырлық)  магиялық.  Физикалық 

жүктеу/скачать 1,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: