Б. А. Джаамбаева Философия Оқулық

Даос  дәстүрi  –  бұл  адамгершiлiктiк  (рухани  және  физикалық)  адамды 
түпкілікті  жетiлдiрудің  жеке  жолы  (дүниелiк  жол  болжағыш),  Дао  және  Дэ 
(табыс) мистикалық жарықтанушы мектеп. 
Дао  –  бұл  оқудың  негiзгi  ұғымы,  қытайлықтар  оның  мәндерi 
бекiтілмейді деп түсiндiредi. Дао (жань Цзы) ӛзiмен-ӛзi бар болатын мүмкiн 
емес мәңгi, шексiздігін анықтайтын кернеу, жасандылық, зорлықтың iздерiн 
алып жүрмейдi. 
 Лао Цзы қытай дәстүрi үшін келесілерді iстемеудi қағида еткен: 
- 
«Әлемді ауладан шықпай тану мүмкiн. Таңдаудың жолы мүмкiн 
терезеге  қарау  болар.  Алыста  жүрсең  –  аз  бiлесiң.  Даналар  сондықтан 
ешқайда бармай-ақ зерттеді: кӛрмей аңғарды; жұмыс iстемей жасады». 
«Iстемеудi қағида, табиғи жүрiске араласпау бойынша ұғынылған күш 
болжағыш  бiлдiредi.  Сӛйткенде,  олардың  пiкiрi  бойынша,  болмыстың 
толықтығын адамды алады. 
 
2.11.4. Моизм 
 
Моизм – конфуцийшілдікке қайшы оқу. Моизмнің негізін салушы  Мо 
Ди  (Мо-цзы)  (б.д.д.  479-391  жж.).  Оның  әлеуметтік  этикасында  «жалпылық 
махаббат»  (цзянь  ай)  пен  ӛзара  пайда  (ӛзара  адамзаттық),  конфуцийшілдік 
адамзат ұстанымдарына қарсы тұратын (жэнь), конфуция үшін тәртіпті  (ли) 
сақтағанда ғана мүмкін. Моистер әлеуметтік этиканы тура басшы әрекетімен 
байланыстырығылары келеді.  Мо Ди елде смут пен распридің пайда болуы, 
адамдар  бір-бірін  жақсы  кӛруден  қалды  деп  есептеген.  Оның  пікірінше 
басқарушының  адамзатқа  «тілей  алатын»  және  «тілемейтін»  қабілеті  бар, 
және  оларды  марапаттай  және  жазалай  алатын  аспан  табылады.  Аспан 
«адамдардың  бірі-біріне  кӛмектесулерін,  күштінің  әлсізге  кӛмектесуін 
тілейді,  адамдардың  бір-бірін  оқытуын  қалайды»,  «Аспан  әлемі  жоғарыдан 
бәрін басқарып, ал тӛмендегілер іске берілу» тәртібіне патшалық етті.  
Тағдыр  концепциясын  жоққа  шығара  отырып,  моистер  бүкіл  адам 
істерін  «мәнсіздендірді».  Адамдар  ӛз  күштерімен  ӛздеріне  жағдай  жасап, 
материалдық  байлығын  кӛбейтеді.  Жоғары  құндылық  ретінде  халықты 
таныған  олар,  аспан  еркін  және  халық  еркін  ерекше  бағалады.  Осыдан 
басқарушы  халықты  жақсы  кӛруі  қажет  деген  шықты.  Басқарушылар  ақыл 
айтулары  керек,  олар  қызмет  етушілерді  олардың  білімдеріне  қарап  емес, 
іскери сапаларына қарай таңдаулары қажет. 
Моистер  дәстүрлерге  де  сыни  кӛзқараспен  қарап,  бүгінгі  күнге 
қажеттілерін  ғана  алады.  «Кітапшылардың»  дәстүрге,  салтқа  деген  артық 
құмартушылықтарын  сынай  отырып,  олар  заңды  ӛзгертуге  тырысты.  Заң  – 
басқарудың  қосымша  құралы,  сондықтан  аспан  еркімен  санасып,  бар 
махаббатымен қызмет етуі керек.  
Мо-цзы  оқуындағы  орталық  орынды  «үш  критерий»  туралы  тезис 
алады. Философ ақиқат пен жалған туралы пайымдау, әрекеттің бір пайдасы 
мен  зиянын,  біріншіден  «ӛткен  ақылдыларының  істерімен»,  екіншіден, 

«кӛзбен кӛріп, құлақпен естіген шындықпен», үшіншіден «сол істердің елге, 
халыққа әкелетін пайдасымен» салыстырады деп есептеді. 
Таным үрдісінің бастапқы бӛлігі болып, ата-бабадан және қазіргілерден 
жинақталған  тәжірибе  саналады.  Кез  келген  теориялық  пайымдау 
тәжірибемен  тексеруді  талап  етеді.  Мо-цзының  таным  теориясы,  оның 
барлық  басқа  оқулары  сияқты  Конфуция  кӛзқарасына  қарсы.  Біріншіден, 
таным  объектісі  болып,  ол  үшін  адамдардыі  жер  шаруашылығымен,  қол 
ӛнерімен,  саудамен  айналысатын  адамдардың  іс-әрекеттері,  яғни  адамзат 
қоғамының ӛмірі табылса, Конфуций үшін әдебиеттерде орын алған ӛткеннің 
дәстүрі  табылады.  Екіншіден,  жаңа  әлеуметтік  құбылыстар  пайда  боса, 
оларға  жаңадан  атау  беру  қажет,  яғни  жаңа  мазмұнға  жаңа  форма  сәйкес 
келуі  қажет  деп  есептеді.  Үшіншіден,  Мо-цзы  дәстүрлерге  сыни  кӛзқараста 
болды,  оларды  тек  жаңа  құбылыстардың  пайда  болу  барысында  түсіндіру 
үшін  ғана  пайдаланды.  Ол  ерте  дәстүрлердің  қазіргі  күнде  пайдалысын 
пайдалану  қажет,  ал  ескіргенін  тастау  қажет  дейді.  Моистерде  таным 
теориясының рационалды элементі болып, мазмұнның шешуші мәні туралы, 
заттың  таным  мүмкіндігі  туралы,  білімнің  тәжірибелік  рӛлі  туралы  «атау» 
(түсінік) идея болып табылады.  
 
2.11.5. Легизм 
 
Легизм  –  бастаушыларына  Цзы-чан  (б.д.д.  VI  ғ.),  Щан  Ян  (б.д.д.  390-
338 жж.), Ан Сы (б.д.д. 280-208 жж.) және осылардың ішіндегі белгілісі Хань 
Фэй  (б.д.д.  280-237  жж.)  мемлекетті  басқару  теориясын  шығарған.  Әйгілі 
заңгерлердің  еңбегіне  сүйене  отырып,  ол  «үш  сайман»  және  «екі  тартпа» 
оқуын  жасап  шығарды.  Бұл  оқудың  негізінде  тезис  жатыр.  Әрбір  заң  екі 
бастаудан тұрады – «кнут және пряник» – жаза және құттықтау. «Кнут» – бұл 
«жаза»,  ал  «пряник»  –  бұл  «құттықтау».  Хань  Фэй  сарай  басшылығының 
табиғатына  қорытынды  жасады  және  ӛзінің  екі  еңбегінде  заң  басшылығы 
жайлы  «Ропот  жалғыздығы»  және  «бес  паразит».  Циньдік  император  Цинь 
Шихуан,  осы  легистің  басшылығымен  Қытайды  сәтті  қосты.  Бірақ  дәл  осы 
басшы 460 белгілі конфуциандықтарды жерге тірідей кӛмуге бұйрық берген 
және осы жан заңына қарама-қайшылық жасаған жоқ. Жан заңын шығарған 
Хань  Фэй:  әйгілі  күрес  кезінде  бірі-бірінен  қалыспау  керек:  «Қазіргі 
уақыттың  басшыларына  бұрынғы  халықтан,  қазіргіден  басқа,  дәстүрлі 
түсінік,  жақсылық,  ӛз-ӛзін  жойды,  ӛмірде  ғана  емес,  саясатта  да  жаза 
қолданбаса  болмайды  –  заң  солай.  Адамды  сүйсінуді  басқаруға  болмайды». 
Заңқойлар  конфуциандық  салтқа  («ли»)  заңды  («фа»)  қарсы  қойды.  Сенген 
әдістерінен бас тартып, олар басқарудың екі басына – құрмет пен жазалауға, 
ал  арды  қорқыныш,  үреймен  алмастырды.  Хань  Фэй  ӛз  дүниетанымында 
даосизмге сүйенеді. Дао олардың ӛздеріне Аспанның ӛзі бағынатын әділетті 
заң  сияқты  қарастырады.  Заңға  бәрі  –  аспан,  заттар,  адам  да  бағынышты. 
Оған бағынбайтын тек Дао мен басқарушы.  «Ақылды басқарушы  – Даоның 
жолымен жүргендер, ӛзеннің ағысымен жүзген қайық сияқты», - деп жазды; 
…Бейімділік  тәртібі  –  барлық  істегі  табыс  кілті».  Хань  Фэй-Цзы  пікірінше 

адам туғаннан эгоист болып жаратылады. Қатыгез бастау табиғаттың ӛзінен 
басталады.  Бұл  табиғат  заңдылығы  ешқашан  жақсылыққа  айналмайды,  тек 
оны жазалау арқылы ғана жақсылықты күтуге болады. Осымен байланысты 
басшы  барлық  адамдарды  ӛзіне  қызмет  етуге  мәжбүрлеп,  құрметтеу, 
жазалауға әуестенуге шақырады. Осымен бірге Хань Фэй-цзы аз құрметтеп, 
қатты  жазалауды  ұсынды.  Мемлекеттің  бірлігі  және  оның  беріктігі 
басшылықтың  заңдылықпен  қамтамасыз  етуінде.  Легистер  мемлекеттің 
шаруашылық  қызметіне  ерекше  мән  беріп,  оның  экономикадағы  рӛлінің, 
яғни 
бағаның, 
нарықтың 
тұрақты 
болуын 
реттеді. 
Ӛкіметтің 
орталықтандырылған  қуаттылығы  үшін  табиғи  байлықты  реттеу  үшін 
мемлекеттік  монополияны  және  пайданы  мемлекеттік  қазынаға  беруді 
ұсынды.  
 
2.12. Мысырдағы діни-мифтік тәжірибенің философиялық мәні мен 
мазмұны 
 
Ежелгі  Мысыр  мәдениеті  б.д.д.  IV-II  ғғ.  жатады.  Таяу  Шығыстағы 
сияқты  (Месопотамия,  Вавилон,  Шумер,  Ассирия)  осында  да  әмбебап 
мифологиядан  бӛлек  философия  бӛлімі  мен  ғылым  болған  жоқ.  Мысырда 
білімнің  рационалды  түріне  емес,  мистикалық,  эзотериялық  және  діни 
түрлеріне  кӛңіл  аударылды.  Бұған  байланысты  Ежелгі  Мысыр  басшысы 
сакральды жағдайда болған. 
Абыз  аристократтығының  әсерімен  ӛзіне  Құдайлық  құқықты  иеленген 
Құдай  ұлы  –  фараонның  культі  пайда  болды.  Сонымен  бірге  «биліктің  үш 
бұтағы»  – фараон пайда болды. Бұл елде мыңдаған жылдар тарихымен жан 
мәңгілік деген сенім негізінде мистикалық дәстүр, мистикалық ойлау образы 
ӛмірге  келді.  Оның  тұрғындары  абыз  кӛмегімен  мүмкіндікті  тура, 
мистикалық  білімді  алуға  (медицина,  шарушылық  мәселелері  мен  табиғат 
жағдайы, әскери әрекеттерге қарамастан) сенімді болды.  
Дүниетанымның материя бірлігі туралы және «абсолютті білімді» алып 
жүруші  жан,  абыздың  әмбебап  заңдылықтарын  жетекшілікке  ала  отырып, 
мифологиялық  және  діни  символдар  кӛмегімен  қоғамдық  танымды  иеленді. 
Бұл  символдар  ӛздеріне  қоғам  қабілеті  жайлы  ақпараттарды  жинап  және 
сақтап,  бүкіл  Мысырдың  материалдық  және  рухани  («маячки»  немесе 
қыстырғыш  сияқты)  мәдениетіне  бойлады.  Абыздар  оккультті  білім 
сақтаушылары  сияқты  ақиқатты  басқара  аламыз,  табиғатты  реттей  аламыз, 
болашақты  болжай  аламыз,  Құдайдан  еркін  жасай  аламыз  деген  сияқты 
сенімдермен тұрғындарды сендіруге тырысты. Мұндай түсініктер танымның 
рационалды әдістеріне кері ықпал етті  
Мысырда  жоғары  және  жалғыз  жан  ретінде  Осирис  –  Күн  Құдайы 
есептелді. Исида – оның апасы және жұбайы, Гор – ұлы, қашанда Осириспен 
бірге  –  күн  және  кӛлеңкемен  тартыс  символы  ретінде  бірге  болды.  Жиі 
кездесетін эмблема мен символдарда, Мысыр мәдениетінің ескерткіштерінде 
олардың отбасы бейнеленді. Исида бірінші болып адамдарға арпа мен сұлы 
сыйлады,  ал  Осирис  қоғамды  құрып,  адамдарға  заңды  берді  және  егісті 

жинауды үйретті. Ол ӛзінің осы қайырымдылығын әлемге тарату үшін жолға 
шығып, қатыгездікпен емес әуен сазымен жаулап алуды меңзеді.  
 Осиристі оның ағасы Сет (Тифон) – ұрықсыз дала және солғындықтың 
символы ӛлтірді. Осирис Құдай болмас бұрын бүкіл Мысырды аралап, ӛзінің 
қайырымдылығымен, ал оның ағасы ӛшпенділігімен адамдар есінде қалды. 
Бұл  аңыз  басқа  түрде  де,  ғарыштық  және  діни-адамгершілік 
мағынасында да кӛрініс тапқан.  
Осирис  –  бұл  батып  бара  жатқан  Күн  символы.  Исида  –  Ай,  күннің 
қанша сәулесін алса да, оны сақтай алатын, ал Гор – шығып келе жатқан күн, 
әкесінің кегін қайтарушы.  
Егер  күн  –  Осиристің  кӛрінетін  кӛрінісі,  онда  қайырымдылық  оның 
имандылығының пайда болуы; батқан күннің орнына қайтадан күн шығады, 
яғни ол Осиристің ұлы Гор – әкесінің кегін қайтарушы. Бұл қайырымдылық, 
зұлымдылық соққысынан ӛлген, белсенді образда қайтадан пайда болып, сол 
«зұлымдық» «зұлымдықты» жеңеді.  
Гор  Тифонды  ӛлтірмейді,  себебі  зұлымдық  жер  бетінде  қалып, 
табиғаттың тәртіпсіз күші ретінде әлсіздікке ұшырайды.  
Мысырлықтар сӛз астарына, ол папируста жазылған болса да, естілген 
сӛз  болса  да,  үлкен  мән  берген.  Олар  сӛзге  тек  дыбыстар  жиынтығы  деп 
қарамай,  сӛз  сиқырлы  қасиеттерге  ие  деген  түсінікте  болды.  Мұның  бәрі 
Ежелгі Мысыр мәдениетінің діни-мистикалық символына жатады.  
 А.Ф. Лосевтің анықтамасын пайдалана отырып, Ежелгі Мысырда адам 
«мифті жасап, сол мифтің ішінде ӛзі ӛмір сүрді»деп айтуға болады. Осылай 
жоғарыда айтылғандарды адамдар кӛрініс ретінде емес, ӛздері сол оқиғаның 
ортасында  болғандай  қабылдады.  Мысалы,  абыз-бальзамшы  Анубистің 
жасанды басын киіп,ол бетпердені шешкенше Анубис Құдайдың ӛзі ретінде 
танылды. 
Ежелгі  мысырлықтар  кӛрінетін  және  кӛрінбейтін  жаулардың  қолынан 
қаза тапқан денелердің бейнесінен амулет, символдар тағуға үлкен мән берді. 
Амулеттің магиялық жазумен және жазусыз екі түрі болды.  
Ежелгі  мысырлықтар  кез  келген  кескінге  кімнің  жанын  бергісі  келсе, 
соны  бере  алады  деген  сенімде  болды.  Оларға  «ушебти»  (кӛбінесе  мысық 
түрінде)  жатты.  Олар  ӛлгендермен  бірге  о  дүниеде  барлық  міндеттерін 
атқаруға  сендірді.  Таңқаларлығы,  бізге  жеткен  «ушебтилер»  мұражайларда 
түнгі уақытта қозғалыстар жасайды екен. Мүмкін сиқыр әсер ететін шығар. 
Немесе материя мен жанның бірлік заңдылығы пайда бола ма екен.  
 Ал  біздің  заманымызда  бұл  жағдайды  физик-теоретиктер  «кван 
сиқыры» деп қалжыңдағандай болған.  
 «Екінші ӛтпелі заманда» Мысырды 150 жылға гискостар бағындырған. 
Біздің  заманымызда  да  гискостардың  этикалық  құрылымы,  бірақ  гипотеза 
бойынша  кӛп  келіспеушілікті  тудырады.  Мысырға  олармен  бірге  кӛптеген 
еврейлік  тайпалар  келген.  Гискостарды  қуғаннан  кейін  «Библия  бойынша» 
еврейлік мысырлық құлдық басталды. Библиялық салт-дәстүрді алар болсақ, 
былай  болжауға  болады.  Мысырдың  жоғары  мәдениеті  даму  деңгейі  тӛмен 
еврейлік тайпаларға үлкен әсер етті.  

Мысыр  тайпалары  шамамен  б.д.д.  XIII  ғасырда  қазіргі  Палестина 
жеріне  басып  кірді.  Ханаона  адамдарының  мәдениеті,  ӛз  ұлттық 
ерекшеліктері бола тұра, Мысырдың дін ғұмырына бағынды.  
Александр  Македонскийдің  шабуылдарынан  кейін  эминизм  тарады. 
Александрдың  ӛлімінен  кейін  Мысырды  басқарған  Лагидтар  Мысыр  дінін, 
оған  кӛне  мифтерді  қосып,  оның  тарауына  себепкер  болды.  Мысырдың 
әмірлік кезінде Исида ғұмырымен бірге Мысыр сиқыры кеңінен тараған, бұл 
дін  күмәншілік  (скептизм)  кезі  болған,  бұрынғы  кӛне  Құдайлар  қоғамдық 
сауалдарына  сай  болмаған,  ол  Германия,  Галия,  Британия  сияқты  алыс 
жерлерге де жетеді. Исиданың ғұмыры ӛзінің тақуалығымен (аскенттік) және 
салтымен пұтқа табынушылық пен Христиан дінінің аралық басқышы болды. 
Авитидің әйгілі «Метамарфоздың» авторы, кӛне дәуірде мықты сиқыршы деп 
танылған  және  Исиданың  абызы  (жрец)  болған,  ғұмырға  айналуды  ӛз 
туындысында тамаша суреттеген. Мысырлық Исида Лютецидің қамқоршысы 
болды,  қазіргі  заманның  Парижі,  ал  Христиан  діні  тарағаннан  кейін  оның 
мүсіні христиандықтардың киелі бейнесі болды.  
 Мысыр дінінің үлкен бӛлігі бірақ нақты кӛрінетін мысырлық негізімен 
Христиан  дініне  еш  қарсылықсыз  кірді.  Бастысы,  әрине,  Осирис  тірілген 
мифі сияқты, Исаның қайта тірілу мифі жатады. Иса мен Сайтанның күресуі, 
содан кейін жерге Құдай патшалығының келуі, бұл Хора (Гора) мен Септің 
күресі іспетті. 
 Фараон  ғұмыры  дамуымен,  Мысыр  дінінің  дамуы  негізінде  ӛзгерістер 
болды.  Табиғаттың  кӛне  Құдайлары  ақырындап  мемлекеттік  Құдайларға 
айналады – мемлекеттің басшылары, фараон және оның билігі. Осылай Ақыл 
Құдайы,  ӛліп  тірілетін  табиғат  Құдайы  –  Осирис,  о  дүниенің  патшасына 
айналады.  Мысырдың  тұңғыш  патшасы  болғаннан  кейін  оны  жиі  фараон 
ретінде  бейнелейді.  Абыз  уағызы  дін  догматикасында  және  бейнелеу 
ӛнерінде ажырамас байланыста кӛрсетуге ұмтылған, Аспан Құдайы мен Жер 
Құдайының байланысы – фараон.  
 Мысыр мифологиясында ең басты «символ» ретінде сфинкс саналады. 
Сфинкс – бұл Мысырдың ең алғашқы шығармашылығы және де ең маңызды 
«символы».  Адамның  басы  бұқаның  денесінде  тұр,  арыстанның 
тырнақтарымен  және  жанында  жиналған  қыранның  қанатымен.  Бұл 
«символ» нені білдіреді? Бүгінге дейін бұл жайлы кӛптеген ойлар бар. Оған 
қарамастан  сфинксті  Мысырдың  ең  басты  Құдайы  –  Исиданың  бейнесі 
ретінде саналады, ол табиғат бірлігінің бейнесін кӛрсетеді. Бұл тӛрт элемент 
жиынтығы  микрокосмо  мен  макрокосмо  (адам  мен  табиғат)  –  жер,  су,  ауа 
және  от  –  бұқа,  арыстан,  бүркіт  және  адам  бейнесінің  бірлігінде  ашылады. 
Бұқа,  арыстан,  бүркіт  және  адам  бейнесінің  бірігуінде  микрокосмо  мен 
макрокосмоның тӛрт элементі жиынтығы, от, су, ауа және жер бейнеленген  
Сфинкс  құпиясының  шешімі  микрокосмо  ретінде  адам  ӛзіне  ӛзге 
барлық күштермен бірігеді.  
Үлкен  пирамида  осы  символдың  кӛрінісі  іспетті.  Мысырлықтар  осы 
пирамидалар  арқылы  әлемдік  таным  абыздар  мен  фараондармен  тілдесе 
алады деп сенді.  

Белгілі  мысырлық  «Ӛлілер  кітабында»  ӛлгендердің  жандары  туралы, 
олардың мәні, оларға қауіп тӛндірушілер мен олардан құтылу әдістері жайлы 
мазмұндалған. Бұл кітап сиқырлы ӛлілерге арналған формулалар жайлы (180 
тараудан  астам)  кең  ауқымды  қамтиды.  Бұл  формулаларды  ежелгі 
мысырлықтар  бастапқыда  ӛлілер  денесіне  жазса,  кейінде  осы  «Ӛлілер 
кітабына» жазды.  
Сондай-ақ, мысырлықтар жерлеу мәдениетіне де аса зор кӛңіл аударды.  
Мысырлықтар  белгілі  адамдар  денесін  күрделі  бальзамдармен  ораса, 
қарапайымдар денесін құмға орады. 
Ежелгі  Мысырдағы  философиялық  ойлау  «қолданбалы»  сипатқа  ие 
болды  да  Үнді,  Қытай  ойшылдарының  деңгейіне  жете  қоймады.  Сонымен, 
мұнда философия қоғамдық танымның ерекше формасы ретінде және ғылым 
түрінде  танылмады.  Мысырлықтар  ӛзге  түрдегі,  яғни  мифтік  және 
мистикалық  түрдегі  ойлау  формаларына  негізделген  ақыл  мен  білім 
формасын  иеленді.  Бірақ,  мысырлықтардың  философиялық  кӛзқарастары 
эзотериялық  және  діни  оқуларында,  белгілі  «Ӛлілер  кітабында»  кӛрініс 
тапты.  
 Мысырлық  адамдар  дүниенің  құрылымын  түсіну  үшін  екі  кілт 
шығарды:  біріншісі:  сыртқы  ішкіге  ұқсас,  үлкен  де  кішіге  ұқсайды,  бәрінде 
де бірдей, екіншісі: адамдар – ӛлі Құдайлар, ал Құдайлар – ӛлі адамдар. Ніл 
ӛзенінің тұрғындары адамның кім екенін түсінгендер ғана бақытты, тек қана 
сол  деп  осы  сӛздің  астарын  түсінеді.  Осы  сӛздерді  ӛмір  бойы  жүректе 
сақтаған білім күшке айналады. 
 Плутарх,  Фалестің  айтуынша  мысырлықтарда  су  туралы  ой  барлық 
заттың пайда болуының себебі болса, ал Пифагорда – сандар магиясы.  
 
     Бақылау сұрақтары: 
 
1.Ежелгі Үндістанның ортодоксальды философиялық мектептері. 
2.Будда уағыздары. 
3.Даосизм және конфуцийшілдік: салыстырмалы талдау. 
4.Моизм және легизмнің ерекшеліктері. 
5.Египеттегі 
діни-мифологиялық 
тәжірибенің 
мазмұны 
мен 
философиялық мәні неде?   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
 
ІІІ Бӛлім 
 Антикалық философия 
 
3.1. Архаика және натурфилософия (ерте классика) 
 
Антикалық философия кезеңдері:  
-  архаика  немесе  алғыфилософия  –  б.д.д.  VIII-VII  ғғ.  (Гомер,  Гесиод, 
Орфей және басқалар);  
-  натурфилософия,  немесе  ерте  классика  –  б.д.д.  VII-V  ғғ.  (милет 
мектебі,  элей  мектебі  (Ксенофан,  Парменид,  Зенон, Мелисс),  Пифагор  және 
оның  мектебі.  Гераклит,  Анаксагор,  атомистік  мектеп  (Левкипп,  Демокрит, 
Эпикур), сопылар (Горгий, Протагор, Продик, Гиппий және басқалар); 
- классика – б.д.д. V-IV ғғ. (Сократ, Платон, Аристотель);  
- эллинистикалық кезең – б.д.д. IV-IV ғғ. «шағын сократ мектептері» 
– 
скептиктер, 
эпикурейліктер, 
стоиктер, 
эклектиктер, 
киниктер, 
неоплатонизм және оның модификациялары. 
 Ежелгі  мысырлықтар  кез  келегенін  тіршілік  иесінің  денесіне  жанда 
беруді  суреттеуге  сенген.  Соларға  былай  аталатын  «ушебти»  (кӛбінесе 
мысық бейнесінде), о дүниеде Құдайлардың берген міндеттерін бірге атқару 
үшін  олар  ӛлген  адамдармен  бірге  жерленген.  Таңқалдырарлық  жағдай, 
мұражайға  қазбалардан  алып  келген  «ушебтилер»  түнде  түсіндірілмес 
қозғалыстар  жасаған.  Әлде  бұл  жанның  не  заттың  бірлік  заңына,  ежелгі 
Мысыр  абыздарымен  қолданған.  Ал  біздің  заманымызда  бұл  жағдайды 
физик-теоретиктер «квант сыйқыры» деп қалжыңдағандай болған.  
Галер  дастанының  философиялық  мағынасы  ӛзге  оқиға  себептерімен 
тікелей  байланысты.  Мұндай  құрылымды  дастан  оқиғасының  мазмұнының 
түйіні,  яғни  философиялық  мәнін  әзірледі.  Антикалық  филсофияда  ойдың 
алғышарттарына жасырын және орфилік заттар қарайды. Белгілі грек дінінің 
полеситикалық екі формасы бар: қоғамның және заттың діні: әрқайсысы тек 
қана  діни  мәселелерді  таппай-ақ,  олар  олар  арнау  және  адам  тағдырлары, 
ӛмір  жолы  сияқты  мәселелерді  шешеді.  Осы  интерпретациялар  қазірден 
бастап  ең  алғашқы  философиялық  әлем  кӛзқарасын  сақтай  отырып,  пішін 
ӛзінің  тағы  мифологиялық  және  классикалық:  грек  философияға  тән 
«рационализм» деген алыс.  
 Мысалы,  Құдайлар  Гомер  мен  Гесиод  дастандарында  табиғаттың 
кӛріністерін ұсынады. VI ғасырда Грецияда архаистік құрылыс бұзылғаннан 
кейін  ол  жерде  басқа  діндер,  егін  шаруашылығының  Құдайы  –  Дионис 
ізбасарлары  пайда  болды.  Олардың  бәрі  шығыс  жолдың  ықпалын,  жанның 
аууына  сынады:  жанды  ең  тамашамен  байланыстырады;  қараңғы  жерден 
бостандыққа  шығуды  кӛздейді.  Мистерий  дінінің  негізін  салған  Орфей 
болған.  Әлемнің  және  Құдайдың  пайдалы  болғанына  ең  үлкен  себепші 
болған  –  әуен.  Ӛзгелікте  қоғамдық  дінмен  салыстырғанда  орфики  адамға 
таусылмас ӛмірді сыйлады. Орфизм мәнін былай түсіндіруге болады: себепті 

оның  алғашқы  күнәһарлығының  уақытша  тәңірлік  түп  –  даймон  отырады; 
даймон  ешқашан  ӛлмейді;  ол  әрбір  келесі  ӛмірде  ӛзінің  істеген 
жамандықтарын жақсылыққа айналдыруға тырысады. 

жүктеу/скачать 1,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: